Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, spółki prawa handlowego, podobnie jak inne jednostki działające na terytorium Polski lub których miejsce sprawowania zarządu znajduje się na terytorium Polski, obowiązane są przedstawiać swoją sytuację majątkową oraz finansową w formie m.in. sprawozdań finansowych. Obowiązek zapewnienia sporządzenia rocznego sprawozdania finansowego i jego przedstawienia właściwym organom spółki do zatwierdzenia, a następnie złożenia w rejestrze sądowym, spoczywa na kierowniku jednostki.
Ustawa o rachunkowości kreuje także obowiązek zapewnienia prawidłowości sporządzenia sprawozdania finansowego, tj. w sposób rzetelny i zgodnie z przepisami prawa. Obowiązek ten spoczywa zarówno na kierownikach jednostek, jak i na członkach rady nadzorczej lub innego organu nadzoru. Naruszenie tego obowiązku, jeżeli w jego wyniku spółka poniosła szkodę, skutkuje solidarną odpowiedzialnością kierownika jednostki oraz członków organu nadzoru wobec spółki.
W świetle ustawy o rachunkowości przez kierownika jednostki należy rozumieć w odniesieniu do spółek kapitałowych m.in. członka zarządu lub innego organu zarządzającego, a jeżeli organ jest wieloosobowy – członków tego organu. W odniesieniu do spółki cywilnej i spółek osobowych kierownikami jednostki są wspólnicy prowadzący sprawy spółki, ewentualnie w spółce partnerskiej – członkowie zarządu, jeżeli organ taki został powołany.
Sprawozdanie finansowe podpisywane jest m.in. przez kierownika jednostki, a jeżeli jednostką kieruje organ wieloosobowy – przez wszystkich członków organu.
Znaczenie obowiązku sprawozdawczości w odniesieniu do sytuacji majątkowej i finansowej spółek i tym samym realizacji zasady transparentności sprawia, że ich naruszenie może skutkować odpowiedzialnością karną za wskazane w ustawie o rachunkowości przestępstwa:
(1) dopuszczenia, mimo istniejących w tym zakresie obowiązków, do niesporządzenia sprawozdania finansowego, sporządzenia go niezgodnie z przepisami ustawy lub zawarcia w nim nierzetelnych danych (art. 77 ust. 2 ustawy o rachunkowości), oraz
(2) niezłożenia sprawozdania finansowego, a także sprawozdania z działalności we właściwym rejestrze sądowym (art. 79 pkt 4 ustawy o rachunkowości).
Sprawcami pierwszej kategorii wymienionych czynów mogą być zarówno członkowie zarządu spółki jako kierownicy jednostki, jak i członkowie organu nadzoru, gdyż także na nich ciąży obowiązek zapewnienia rzetelności sprawozdania finansowego i jego zgodności z obowiązującymi przepisami.
Przestępstwo niezłożenia sprawozdania finansowego we właściwym rejestrze może być zaś popełnione co do zasady wyłącznie przez kierowników jednostki, gdyż to na nich ustawa nakłada obowiązek złożenia sprawozdania finansowego.
opuszczenie do niesporządzenia lub nieprawidłowego sporządzenia sprawozdania finansowego zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat dwóch. W przypadku zaś niezłożenia sprawozdania finansowego w rejestrze sądowym sprawcy grozi kara grzywny lub ograniczenia wolności.
Stwierdzenie popełnienia jednego ze wskazanych czynów i skazanie skutkuje jednocześnie wpisem do Krajowego Rejestru Karnego. Może także wiązać się z orzeczeniem przez sąd zakazu zajmowania stanowisk w organach spółek, jeżeli sąd uzna, że przy popełnieniu przestępstwa sprawca nadużył zajmowanego stanowiska lub że dalsze zajmowanie stanowiska zagraża istotnym dobrom, chronionym przez prawo.
Prawo karne sankcjonuje konkretne zachowania – poszczególne przejawy przestępnego działania lub zaniechania. Oznacza to, że w sytuacji gdy sprawozdania finansowe nie były składane do rejestru sądowego w kolejnych kilku latach, każdy z tych czynów będzie oceniany jako oddzielne przestępstwo.
Zagrożenie karne, jakie ustawodawca przewidział dla czynów zabronionych, wpływa na termin przedawnienia ich karalności, czyli termin, w jakim organy ścigania mogą wszcząć i prowadzić postępowanie przeciwko sprawcy czynu. Zarówno czyn niesporządzenia lub nieprawidłowego sporządzenia sprawozdania finansowego, jak i czyn niezłożenia sprawozdania finansowego w rejestrze sądowym stanowią występki zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającego lat 3. Zgodnie więc z przepisami Kodeksu karnego przedawnienie ich karalności następuje po upływie 5 lat od dnia popełnienia czynu, czyli niesporządzenia sprawozdania finansowego lub jego niezłożenia w wymaganym terminie w rejestrze sądowym. Okres przedawnienia ulega jednak wydłużeniu o kolejne 5 lat, jeśli w podstawowym 5-letnim okresie zostanie wszczęte postępowanie karne przygotowawcze (śledztwo lub dochodzenie) przeciwko konkretnej osobie, tzn. zostaną jej postawione zarzuty.
W razie natomiast ewentualnego skazania za jedno z omawianych przestępstw istotnym terminem jest także termin, po upływie którego może nastąpić wykreślenie danych o popełnionym przestępstwie z rejestru karnego i uznanie przestępstwa za niebyłe (zatarcie skazania). W przypadku skazania na karę pozbawienia wolności, bez względu na jej wymiar, termin dla zatarcia skazania wynosi 10 lat. Jednakże w przypadku, gdy kara pozbawienia wolności została orzeczona na okres krótszy niż 3 lata, zatarcie skazania może nastąpić na wniosek skazanego już po upływie 5 lat, o ile skazany przestrzegał w tym okresie porządku prawnego. W sytuacji zaś orzeczenia kary grzywny lub kary ograniczenia wolności zatarcie skazania następuje z upływem 5 lat od dnia jej wykonania, darowania lub przedawnienia jej wykonania, które następuje po upływie 10 lat od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego. Na wniosek skazanego sąd może jednak zarządzić zatarcie skazania już po upływie lat 3.
Należy podkreślić, że omawiane przestępstwa mogą być popełnione jedynie z winy umyślnej. Oznacza to, że poza wszelkimi innymi przesłankami, uzależniającymi stwierdzenie popełnienia czynu niesporządzenia lub nieprawidłowego sporządzenia sprawozdania finansowego lub jego niezłożenia, konieczne jest wykazanie, że sprawca działał z zamiarem popełnienia czynu zabronionego, tzn. chciał popełnić przestępstwo lub przewidując możliwość jego popełnienia, godził się na to.
Zgodnie z przepisami ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym sąd rejestrowy może, w ramach postępowania przymuszającego (art. 24 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym), zobowiązać spółkę pod rygorem nałożenia grzywny do złożenia dokumentu, jeżeli obowiązek jego złożenia, jak w przypadku sprawozdania finansowego, wynika z obowiązujących przepisów. Jednakże w kontekście liczby podmiotów, które w ostatnich latach nie składały sprawozdań finansowych, mechanizm ten należy uznać za nieskuteczny.
Należy wskazać, że także dotychczasowa praktyka sądów karnych w odniesieniu do czynów niezłożenia sprawozdania finansowego sprowadzała się w przeważającej mierze do decyzji o umorzeniu postępowania z uwagi na znikomą społeczną szkodliwość czynów.
Można jednak spodziewać się, zwłaszcza na fali zdarzeń związanych ze sprawą Amber Gold, zmiany dotychczas istniejącego stanu i w konsekwencji wzrostu ilości zawiadomień do prokuratury o popełnieniu przestępstwa niezłożenia sprawozdania finansowego, a po stronie sądów – zmiany dotychczasowego łagodnego podejścia do tego typu spraw.
Aleksandra Stępniewska, Zespół Rozwiązywania Sporów i Arbitrażu kancelarii Wardyński i Wspólnicy
