Jednym z podstawowych przepisów gwarantujących zamawiającemu prawo odstąpienia od umowy o zamówienie publiczne jest art. 145 PZP. Zgodnie z jego treścią, w razie zaistnienia istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, zamawiający może odstąpić od umowy w terminie 30 dni od powzięcia wiadomości o tych okolicznościach. Oczywiście wykonawca może żądać w takiej sytuacji wyłącznie wynagrodzenia należnego z tytułu wykonania części umowy, nie ma niestety prawa do żądania jakiegokolwiek odszkodowania ze strony zamawiającego.
Zdaniem sądu apelacyjnego w Warszawie, istotna zmiana okoliczności" wskazana w powyższej regulacji jest wprawdzie zdarzeniem o mniejszym stopniu intensywności niż "nadzwyczajna zmiana stosunków" wymieniona w art. 357[1] Kodeksu cywilnego, tym niemniej sformułowanie "istotna" wskazuje na zmianę znaczącą, a jednocześnie będącą następstwem zdarzeń występujących bardzo rzadko, niezwykłych, w każdym razie nieobjętą zwykłym ryzykiem kontraktowym, z którym powinni się liczyć kontrahenci. Istotna zmiana okoliczności może mieć swoje źródło w zdarzeniach natury faktycznej (np. odstąpienie przez gminę od umowy budowy szkoły, związane z koniecznością natychmiastowej naprawy szkód popowodziowych), jak i prawnej (np. odstąpienie od umowy, której przedmiot świadczenia przestał być niezbędny z uwagi na zdjęcie obowiązku realizacji określonego zadania). Zmiana okoliczności musi prowadzić do stanu, w którym wykonanie zamówienia nie leży w interesie publicznym. W najbardziej ogólnym ujęciu przyjąć należy, iż chodzi o bezcelowość realizacji zamówienia dla interesu publicznego, którego realizację winien zapewniać zamawiający jako podmiot realizujący zadania publiczne, wynikające z przepisów prawa. Zaistnienie istotnej zmiany okoliczności prowadzącej do stanu, w którym wykonanie nie leży w interesie publicznym nie może być przewidywalne w chwili zawarcia umowy. Świadomość zamawiającego co do istnienia okoliczności powodujących niecelowość wykonywania zamówienia, jak również świadomość nieuchronności zaistnienia takich okoliczności nie dają zamawiającemu uprawnienia do odstąpienia od umowy w trakcie jej realizacji (por. wyrok sądu apelacyjnego w Warszawie z 7.07.2011 r. sygn. akt I ACa 13/11).
W praktyce rozwiązanie umowy o zamówienie publiczne nie może nastąpić na podstawie zgodnego porozumienia stron, tak jak może to mieć miejsce w odniesieniu do wielu umów cywilnoprawnych. Niewywiązywanie się chociażby jednej ze stron umowy z nałożonego zobowiązania nie jest przyczyną rozwiązania takiego stosunku prawnego, lecz zastosowania zastrzeżonych kar umownych. Dotyczy to tak zamawiającego jak i wykonawcy.
Z drugiej strony powinniśmy pamiętać o wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2003 r. (sygn. akt III CKN 1320/00), zgodnie z którym wynikające z art. 76 PZP ograniczenie zasady wolności umów (art. 3531 KC) pozostaje bez wpływu na uprawnienie do odstąpienia od umowy przez przyjmującego zamówienie. Tym samym odstąpienie od umowy w sprawie zamówienia publicznego badać należy w płaszczyźnie przesłanek wskazanych w przepisach Kodeksu cywilnego, z wyjątkiem przypadku odstąpienia od umowy przez zamawiającego, o którym mowa w art. 77 ustawy o zamówieniach publicznych.
