Przepisy tej ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze mają zastosowanie w przypadku, gdy obie strony wykonały częściowo swoje zobowiązanie albo jedna ze stron nie wykonała w ogóle zobowiązania, a druga wykonała je tylko częściowo. Nie ma znaczenia przyczyna niewykonania zobowiązania z umowy wzajemnej.W świetle art. 98 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze [dalej: p u i n] syndyk może złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy wzajemnej albo o jej wykonaniu także bez żądania drugiej strony pod warunkiem, iż w dniu ogłoszenia upadłości zobowiązania z umowy wzajemnej nie zostały wykonana.
Umowami wzajemnymi (art. 487 § 2 k.c.) są takie umowy, których cechą jest to, że każda ze stron zgodnie z treścią umowy jest zobowiązana do świadczenia wobec drugiej strony, uznawanego za odpowiednik (ekwiwalent) tego co sama otrzymuje. Umowami wzajemnymi są w szczególności: sprzedaż, dostawa, zamiana, najem, dzierżawa, umowa o dzieło itp. Umowami wzajemnymi mogą być zarówno umowy nazwane jak i nienazwane.
Oświadczenie syndyka o odstąpieniu lub wykonaniu umowy winno być złożone w formie pisemnej. W przypadku gdyby syndyk nie złożył takiego oświadczenia i przystąpił do wykonywania umowy w interesie kontrahenta leży wyznaczenie mu terminu w trybie art. 98 ust. 2 p u i n.
Według komentatora Stanisława Gurgul: „Jeżeli zatem ani syndyk ani druga strona nie podejmą żadnych działań, dyspozycja art. 39 § 2 Pr. Up pozostaje w zawieszeniu. Do czasu zgłoszenia przez drugą stronę przewidzianego tym przepisem żądania także sama umowa pozostaje w stanie szczególnego zawieszenia. W zasadzie nadal wiąże, jednak ani syndyk bez zgody rady wierzycieli nie może umowy wykonywać, ani druga strona nie może żądać wykonania bez wcześniejszego zgłoszenia żądania z art. 39 § 2 Pr. Up. W rezultacie zatem nie może dojść skutecznego zawiązania masy upadłości umową bez zgody rady wierzycieli, odstąpienie następuje z mocy prawa tylko wówczas, gdy rada w ogóle nie zajęła stanowiska albo gdy powzięła uchwałę o wykonywaniu umowy, lecz syndyk tej uchwały nie wykonał. Rozumowanie to jest relewantne również na gruncie przepisu ust. 2 art. 98 p u i n.”[1]
Syndyk na każdą decyzję w sprawie odstąpienia czy wykonywania umowy wzajemnej winien uzyskać zezwolenie rady wierzycieli, a gdy rady nie ma zezwolenie Sędziego – Komisarza, zgodnie z art. 206 ust. 1 oraz 213 ust. 1 p u i n. Zezwolenie rady wierzycieli jest tzw. conditio iuris, powinno być zasadniczo udzielone przed dokonaniem czynności prawnej, jest ono jednak skuteczne także wtedy gdy rada wierzycieli zatwierdziła czynność dokonaną już przez syndyka (tzw. następcze zezwolenie).
W doktrynie dominuje przy tym przekonanie, że brak owego zezwolenia uzasadnia nie tylko dyscyplinarną i odszkodowawczą odpowiedzialność syndyka, lecz także powoduje nieważność lub całkowitą bezskuteczność danej czynności prawnej i to bez względu na to czy osoba trzecia, z którą czynność dokonywano wiedziała o potrzebie zezwolenia lub o tym, że zezwolenia nie udzielonego.[2]
Z chwilą złożenia oświadczenia o woli wykonania umowy zawartej przez upadłego syndyk wchodzi do istniejącej umowy jako jej strona, w miejsce upadłego. W konsekwencji syndyk musi przejąć na siebie nie tylko wszystkie prawa, ale także i wszystkie obowiązki strony, z umowy wynikające. Umowa wzajemna obowiązuje wówczas strony w pełnym kształcie tj. ze wszystkimi jej postanowieniami ubocznymi np. co do właściwości sądu, kary umownej itd. Kontrahent może podnosić przeciwko syndykowi wszelkie zarzuty jakie z umowy służyły mu przeciwko upadłemu, może też wykonać prawo odstąpienia przewidziane w umowie.[3]
Jeżeli syndyk oświadczy, że wykonuje zobowiązanie, to drugiej stronie przysługuje prawo zatrzymania, o którym mowa w ust. 3 art. 98 p u i n. Prawo to przysługuje do czasu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia syndyka, przy czym nie dotyczy to uprawnienia kontrahenta upadłego, który wiedział lub powinien był wiedzieć o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości. Ciężar wykazania tej okoliczności, stosownie do reguł dowodowych zawartych w art. 6 k.c., spoczywa na syndyku. Prawo wstrzymania przysługuje w tym przypadku ex lege i nie jest związane z wątpliwościami co do spełnienia świadczenia przez syndyka ze względu na stan majątkowy masy upadłości. Zabezpieczenie świadczenia następuje na warunkach określonych w art. 226 ust. 1 p u i n. Prawo zatrzymania na podstawie omawianego przepisu nie przysługuje natomiast syndykowi. Może on jedynie – jak każda strona umowy wzajemnej – skorzystać z prawa wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia, jeżeli zostaną spełnione przesłanki z art. 490 § 1 k.c.
Zobowiązania powstałe z tytułu wykonania przez syndyka umowy wzajemnej są długami masy, zaspokajanymi w kategorii pierwszej (art. 342 ust. 1 pkt 1 p n i u).
[1] St. Gurgul, Komentarz do prawa upadłościowego i naprawczego, Warszawa 2010 r., str. 379
[2] uchwała SN z dnia 14.12.1995r., III CZP 176/95, OSNC 1996, Nr 3, poz. 41
[3] M. Allerhand, Komentarz do prawa upadłościowego, Warszawa 1991 r.; St. Gurgul, Komentarz do prawa upadłościowego i naprawczego, Warszawa 2010 r.
