Z uwagi na duże ryzyko oszustwa i zawarcia, np. fatalnej w skutkach umowy pomoc ta jest szczególnie niezbędna przy zarządzie własnymi interesami i majątkiem. Zagadnienia związanie z tym tematem regulują przepisy Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964r., Nr 16, poz. 93 ze zm.) oraz Ustawy z 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964r., Nr 43, poz. 296 ze zm.).
Ubezwłasnowolnienie może być częściowe lub całkowite w zależności od stanu osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona.
Ubezwłasnowolnienie całkowite może zostać orzeczone w stosunku do osoby pełnoletniej i niepełnoletniej, która skończyła 13 lat, jeżeli na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę chyba, że osoba ta znajduje się jeszcze pod władzą rodzicielską. Jeżeli z tych samych powodów chorej osobie potrzebna jest pomoc do prowadzenia swych spraw, a ubezwłasnowolnienie całkowite nie jest konieczne, sąd może taką osobę ubezwłasnowolnić częściowo.
W sprawach o ubezwłasnowolnienie właściwy jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.
Z wnioskiem o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie może wystąpić małżonek, krewni w linii prostej (rodzice, dziadkowie, dzieci, wnuki) i rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy.
W piśmie należy określić, czy postępowanie dotyczy ubezwłasnowolnienia całkowitego czy częściowego. Do wniosku muszą być dołączone dokumenty potwierdzające przynależność osoby, która złożyła wniosek, do kręgu osób uprawnionych. Wymagane jest również świadectwo o stanie zdrowia lub stanie umysłowym osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. W przypadku osób upośledzonych umysłowo musi to być świadectwo od lekarza psychiatry albo psychologa a w przypadku osób uzależnionych – zaświadczenie z poradni przeciwalkoholowej, czy z poradni leczenia uzależnień. Należy również wskazać opiekuna prawnego, który ma sprawować opiekę nad osobą ubezwłasnowolnioną.
Sąd orzekający nie jest związany treścią wniosku i według własnego uznania ocenia, czy zachodzą przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego.
W trakcie postępowania sąd ma prawo ustanowić na rzecz osoby, która ma być ubezwłasnowolniona kuratora lub doradcę tymczasowego. Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora. Orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Przed orzeczeniem o ubezwłasnowolnieniu sąd powinien wysłuchać osobę, która ma być ubezwłasnowolniona. Można odstąpić od wysłuchania jeśli osoba ta znajduje się w takim stanie, że nie sposób nawiązać z nią kontaktu. Taka osoba musi być również zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa a także psychologa. Jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy sąd uzna to za niezbędne, może zarządzić oddanie jej pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach termin ten może zostać przedłużony do trzech miesięcy Gdy sąd stwierdzi zasadność wniosku i orzeknie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym, przesyła prawomocne postanowienie w tym zakresie sądowi opiekuńczemu w celu ustanowienie opiekuna prawnego albo kuratora. Opiekunem powinien być w pierwszej kolejności małżonek tej osoby, a jeśli nie jest to możliwe, któryś z rodziców. Dopiero, gdy nie ma innej możliwości można ustanowić opiekunem inne osoby. Ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone wyłącznie w interesie osoby mającej zostać ubezwłasnowolnioną. Warto wiedzieć, że ten, kto działając w złej wierze albo lekkomyślnie, zgłasza wniosek o ubezwłasnowolnienie, podlega karze grzywny do 1.000 zł.
Ubezwłasnowolnienie całkowite pozbawia osobę prawa do decydowania o swoim życiu i podejmowania jakichkolwiek czynności prawnych, np. zawierania umów. Ubezwłasnowolniony nie może na przykład sprzedać lub podarować swojego majątku, kupić wartościowych rzeczy, zawrzeć małżeństwa, uznać dziecka, sporządzić lub odwołać testamentu. Czynności prawne dokonane przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie są nieważne. Taka osoba może jedynie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, czyli zrobić drobne zakupy żywnościowe czy kupić bilet ale tylko w sytuacji, gdy nie pociąga to za sobą jej rażącego pokrzywdzenia. Wszelkich pozostałych czynności prawnych dokonuje w jej imieniu opiekun prawny. Jednak także opiekun nie może dokonać niektórych czynności w imieniu ubezwłasnowolnionego, np. nie może sporządzić i odwołać testamentu czy zawrzeć małżeństwa. W przypadku czynności przekraczających zwykły zarząd interesami lub majątkiem ubezwłasnowolnionego opiekun, przed dokonaniem czynności, musi uzyskać zgodę sądu opiekuńczego. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do wykonywania czynności prawnych.
Oznacza to, iż ważność czynności prawnych dokonanych przez taką osobę jest uzależniona od zgody kuratora, którego ustanawia sąd opiekuńczy. Czynność dokonana bez zgody przedstawiciela jest nieważna. Osoba ubezwłasnowolniona może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Bez zgody przedstawiciela może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej. Ubezwłasnowolniony częściowo może nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Jednakże, gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy, za zezwoleniem sądu opiekuńczego, może stosunek pracy rozwiązać. Osoby ubezwłasnowolnione częściowo nie mogą podejmować niektórych czynności, np. sporządzić i odwołać testamentu.
Orzeczenie ubezwłasnowolnienia ustanawia się wyłącznie na czas nieokreślony. Obowiązuje ono aż do uchylenia bądź zmiany jego zakresu – z całkowitego na częściowe i odwrotnie. Z wnioskiem o uchylenie ubezwłasnowolnienia może również zwrócić się osoba ubezwłasnowolniona.
