Spis treści
Czynność prawna
W dalszej części rozważań poruszane będą kwestie dotyczące czynności prawnej. Warto zaznajomić się bliżej z tym terminem.
Fundamentem stosunku cywilnoprawnego jest zdarzenie cywilnoprawne. Wśród zdarzeń tych zaś podstawowe znaczenie mają czynności prawne. W nauce prawa wskazano, że czynnością prawną jest stan faktyczny, którego koniecznym elementem jest co najmniej jedno oświadczenie woli podmiotu prawa cywilnego, wyrażające jego decyzję mającą na celu wywołanie skutków prawnych, polegających na powstaniu, zmianie albo ustaniu stosunku prawnego (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Ars boni et aequi, wyd. I, Poznań 2007, s. 161-163).
Czynnością prawną jest np. umowa sprzedaży (wówczas wymagane są przynajmniej dwa zgodne oświadczenia woli podmiotów prawa cywilnego).
Uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią, jako podstawa zastosowania skargi pauliańskiej
Skarga pauliańska została unormowana przez ustawodawcę w Kodeksie cywilnym (przepisy art. 527-534 k.c.)
Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Niewypłacalność dłużnika oznacza jego niezdolność do wypełniania bieżących zobowiązań względem wierzycieli. Pokrzywdzenie wierzycieli odnosi się zatem do sytuacji, w której zaspokojenie ich roszczeń, wskutek zachowań dłużnika, jest znacznie utrudnione lub wręcz niemożliwe. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Podobne domniemanie istnieje wówczas, gdy drugą stroną czynności prawnej jest – pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych – przedsiębiorca. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Dalej idące skutki korzyści majątkowej uzyskanej bezpłatnie
Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Stosowanie skargi pauliańskiej
Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. W wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Możliwość posłużenia się skargą pauliańską jest ograniczona w czasie. Uznania czynności prawnej, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.
Konsekwencje zastosowania skargi pauliańskiej
Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może – z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej – dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Możliwości prawne osoby trzeciej
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.
Kwestia ochrony roszczenia osoby trzeciej poprzez uznanie umowy za bezskuteczną
Jest to sytuacja odmienna od skargi pauliańskiej. Ustawodawca możliwość żądania uznania umowy za bezskuteczną wobec wierzyciela (który, wobec stron tejże umowy, jest osobą trzecią) unormował w przepisie art. 59 k.c.
W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.
Różnica pomiędzy skargą pauliańską a żądaniem uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do osoby trzeciej
W orzecznictwie sądowym podkreślono, że mimo podobieństwa skutku, jakim jest uznanie określonej czynności prawnej za bezskuteczną, zachodzą daleko idące odrębności między unormowaniem art. 59 k.c. (uznanie umowy za bezskuteczną względem osoby trzeciej) a unormowaniem art. 527-534 k.c. (skarga pauliańska). Roszczenie wywodzone z art. 59 k.c. wymaga udowodnienia innych przesłanek niż roszczenie wywodzone z art. 527 i nast. k.c. Przepis art. 59 k.c. umożliwia zaspokojenie przysługującego osobie trzeciej takiego roszczenia, któremu zadośćuczynienie byłoby niemożliwe całkowicie lub częściowo wskutek wykonania umowy zawartej przez zobowiązanego do zaspokojenia tego roszczenia z inną osobą. Roszczenie to musi pozostawać w takim stosunku do przedmiotu umowy, że samo wykonanie tej umowy czyni niemożliwym zaspokojenie roszczenia. Udowodnienia wymaga tylko to, że strony umowy o roszczeniu wiedziały albo, że umowa była nieodpłatna. Natomiast przepisy art. 527 i nast. k.c. zapewniają ochronę wierzycielowi w razie niewypłacalności dłużnika, sam zaś fakt zawarcia umowy dłużnika z osobą trzecią nie narusza praw wierzyciela, jeżeli wierzyciel może być zaspokojony z innych praw majątkowych dłużnika (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 lipca 2014 r., sygn. akt: I ACa 343/14).
Podstawa prawna
Art. 59, art. 527, art. 528, art. 529, art. 531, art. 532, art. 533, art. 534 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 121.).
Literatura
B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Ars boni et aequi, wyd. I, Poznań 2007.
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 lipca 2014 r., sygn. akt: I ACa 343/14 (tekst orzeczenia dostępny jest w bazie Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych pod adresem http://orzeczenia.ms.gov.pl).
