Podstawowym aktem prawym odnoszącym się do możliwości umarzania składek na ubezpieczenia społeczne jest oczywiście ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z jej zapisami, należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek na te ubezpieczenia mogą być w uzasadnionych przypadkach umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. Taka sytuacja będzie miała zatem miejsce, gdy prowadzimy pozarolniczą działalność gospodarczą.
Tak naprawdę w powyższym akcie prawnym nie znajdziemy definicji uzasadnionych przypadków, których pojawienie się dopuszczałoby umorzenie w całości lub części nieopłaconych przez płatnika składek. Właściwym w takim przypadku będzie rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Zgodnie z zapisami tego aktu, ZUS może umorzyć należności z tytułu składek, jeżeli zobowiązany wykaże, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie opłacić tych należności, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny, w szczególności w przypadku:
- gdy opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych (za rodzinę, o której mowa powyżej, uważa się wspólnie zamieszkujące i gospodarujące z zobowiązanym osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające z zobowiązanym w faktycznym związku);
- poniesienia strat materialnych w wyniku klęski żywiołowej lub innego nadzwyczajnego zdarzenia powodujących, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić zobowiązanego możliwości dalszego prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej;
- przewlekłej choroby zobowiązanego lub konieczności sprawowania opieki nad przewlekle chorym członkiem rodziny, pozbawiającej zobowiązanego możliwości uzyskiwania dochodu umożliwiającego opłacenie należności.
Tak naprawdę powyższe wyliczenie należy do katalogu otwartego, w związku z tym w praktyce okoliczności pozwalające na umorzenie składek w przypadku, gdy istnieje szansa ich spłaty, mogą być inne, niż wymienione powyżej. Trzeba przy tym pamiętać o właściwym uzasadnieniu naszego stanowiska – im mocniejsza będzie argumentacja za umorzeniem składek na ubezpieczenia społeczne, tym większa szansa, iż ZUS zgodzi się na tego typu rozwiązanie.
Jak podkreślił WSA w Bydgoszczy w wyroku z dnia 1 czerwca 2012 r. (sygn. akt I SA/Bd 243/12), decyzja umorzeniowa, choć jest decyzją uznaniową, nie może być decyzją dowolną. Jeśli organ podejmuje decyzję odmawiającą umorzenia należności z tytułu składek, to zasadniczym jego zadaniem jest dokładne wyjaśnienie stanu faktycznego sprawy. Dotyczy to przede wszystkim dokonania ustaleń w zakresie sytuacji majątkowej strony. Zakład zobowiązany jest dokonać ustaleń w zakresie sytuacji wnioskodawcy pod kątem przesłanek umorzenia, o których mowa w art. 28 ust. 3 omawianej ustawy oraz przesłanek pomieszczonych w § 3 przytoczonego wcześniej rozporządzenia, według stanu na dzień wydania przez organ decyzji. Zobligowany jest zatem uwzględnić na dzień podejmowania decyzji w II instancji sytuację majątkową dłużnika.
