Wniosek o pomoc prawną z urzędu może składać osoba fizyczna, która ze względu na swoją sytuację majątkową została zwolniona od kosztów sądowych oraz taka, która udowodni, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia pełnomocnika bez uszczerbku dla utrzymania swojego oraz rodziny.
Aby otrzymać adwokata lub radcę prawnego z urzędu, wnioskodawca musi udowodnić, iż taką pomoc uzasadnia jego stan majątkowy. W tej kwestii niezbędne jest wypełnienie określonego oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Przedmiotowe oświadczenie należy złożyć zgodnie z ustalonym wzorem. W sytuacji, gdy wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna musi dołączyć tylko jedno oświadczenie o stanie majątkowym. Jeżeli w trakcie postępowania okaże się, że stan majątkowy został przedstawiony w sposób niepełny sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, którego celem będzie badanie majątku wnioskodawcy. W tym przypadku sąd może również cofnąć postanowienie o ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Przyznanie pełnomocnika z urzędu zależy od stopnia skomplikowania sprawy. Sąd uwzględnia bowiem wniosek tylko wtedy jeżeli stwierdzi, że udział adwokata czy radcy prawnego jest w danej sprawie potrzebny.
Osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia pełnomocnika, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie takich kosztów.
Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego należy zgłaszać wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu. Właściwym jest sąd, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania. Ten z kolei niezwłocznie przesyła wniosek właściwemu sądowi. W razie oddalenia takiego wniosku strona nie może ponownie domagać się ustanowienia pełnomocnika, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu postanowieniem, na które nie przysługuje zażalenie.
O wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych.
Okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych musi wyznaczyć adwokata lub radcę prawnego niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie dwóch tygodni. Jednocześnie zawiadamia o tym sąd, wskazując imię i nazwisko wyznaczonego adwokata lub radcy prawnego oraz jego adres do doręczeń. Gdy strona sama we wniosku wskazuje konkretnego profesjonalnego pełnomocnika, właściwa rada, w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym pełnomocnikiem, wyznacza adwokata lub radcę prawnego wskazanego przez stronę.
Pełnomocnik ustanowiony przez sąd jest obowiązany zastępować stronę do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że z postanowienia sądu wynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej.
