Obowiązkowe pouczenie zatrzymanego o możliwości skorzystania z pomocy adwokata jest zmianą konieczną z uwagi na fakt, iż zatrzymany niejednokrotnie nie ma wystarczającej wiedzy na temat przysługujących mu praw, w szczególności o prawie do reprezentowania go już na tym etapie postępowania przez profesjonalnego pełnomocnika, czuwającego nad właściwym przebiegiem wszelkich czynności związanych z jego przesłuchaniem. Zmiana koresponduje z art. 245 k.p.k, który stanowi, że zatrzymanemu przysługuje prawo do nawiązania kontaktu z adwokatem. Zmiana ta jest w pełni zgodna z podstawowymi zasadami procesu i prawa karnego oraz standardami międzynarodowymi dotyczącymi prawa karnego.
Dotychczas obowiązujący przepis art. 261 nakładał na sąd obowiązek poinformowania pracodawcy o zastosowaniu tymczasowego aresztowania w stosunku do pracownika. Nie określał on jednak żadnych obowiązków informacyjnych sądu w przypadku, gdy tymczasowe aresztowanie zostaje zastosowane wobec przedsiębiorcy. Tymczasem wraz z rozwojem obrotu gospodarczego coraz częściej dochodzi do sytuacji, gdy to nie pracownik, lecz przedsiębiorca zostaje oskarżony o popełnienie przestępstwa i zostaje w związku z prowadzonym postępowaniem przygotowawczym lub sądowym tymczasowo aresztowany. W praktyce prowadzić to może do całkowitego paraliżu prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa z uwagi na brak osoby odpowiedzialnej za bieżącą działalność firmy. Dlatego też zmiana przepisu stanowi, iż „o zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić pracodawcę, szkołę lub uczelnię, w stosunku do żołnierza – jego dowódcę, a w przypadku, gdy oskarżonym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy, na jego wniosek – zarządzającego przedsiębiorstwem”.
Kolejne z wprowadzonych rozwiązań ma na celu wyeliminowanie przesłanki w postaci „innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe” jako okoliczności uzasadniającej przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania w toku postępowania sądowego, ponad względnie ostateczny termin określony w art. 263 § 3 k.p.k. (2 lata). Zmiana ta nawiązuje do treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lipca 2006 r. sygn. akt SK 58/03, w którym Trybunał orzekł, że art. 263 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89 poz. 555 ze zm.), w części obejmującej zwrot: „a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie nie było możliwe” w zakresie, w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniu wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał, że wśród wymienionych w przepisie art. 263 § 4 k.p.k. przesłanek ostatnia: „a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe” ma szczególnie nieostry charakter, co utrudnia jej jednoznaczne odczytanie. W związku z tym, nie można jej traktować jako swoistej klauzuli generalnej, mającej za zadanie uelastycznienie samego przepisu. W związku z przyjęciem tej zmiany stosowanie tymczasowego aresztowania będzie mogło zostać przedłużone w postępowaniu sądowym na okres dłuższy niż 2 lata, podobnie jak w postępowaniu przygotowawczym – na okres dłuższy niż 12 miesięcy, wyłącznie w oparciu o ściśle określone przesłanki z art. 263 § 4 k.p.k., to jest, jeżeli konieczność taka powstanie w związku z:
– zawieszeniem postępowania karnego,
– czynnościami zmierzającymi do potwierdzenia tożsamości oskarżonego,
– wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju,
– celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.
Tym samym, uwzględniając stanowisko Trybunału Konstytucyjnego zawarte w wyroku z dnia 10 lipca 2007 r., sygn. SK 50/06 wyeliminowano przesłankę uzasadniającą przedłużenie czasu trwania tymczasowego aresztowania w postaci przedłużającej się obserwacji psychiatrycznej oskarżonego. W powołanym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny stwierdził m.in., że pozbawienie wolności dla celów toczącego się postępowania karnego nie może być dla oskarżonego dolegliwością samą w sobie, a jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie prawnym dla ochrony takich wartości, jak bezpieczeństwo, porządek publiczny czy wolności i prawa innych osób. W związku z tym, uznać należy również, że sprzeczna ze standardami konstytucyjnymi jest także przesłanka przedłużenia tymczasowego aresztowania oskarżonego z powodu przedłużającego się opracowywania opinii przez biegłego. Dlatego też została ona wyeliminowana z treści art. 263 §4 k.p.k. Termin opracowania opinii przez biegłego ustalony z organem procesowym przed podjęciem się opiniowania powinien być bezwzględnie przestrzegany, a przekroczenie takiego terminu przez biegłego – niezależnie od jego specjalności – nie może wywoływać negatywnych skutków procesowych dla oskarżonego.
