Spis treści
Istota instytucji zachowku
W świetle przepisów Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 1 i 2 KC). Realizacja uprawnień do zachowku stanowi realizację ochrony rodziny. Instytucja ta spełnia także rolę alimentacyjną. Co istotne, roszczenie o zachowek jest roszczeniem bezterminowym i powstaje z chwilą stwierdzenia nabycia spadku.
Zachowek a kwestia podatkowa
Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę na charakter prawny instytucji zachowku, jego funkcję czy sposób określenia. Powyższa instytucja prawa cywilnego służy ochronie interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy (zwanych w nauce prawa spadkobiercami koniecznymi). W polskim prawie spadkowym ustawodawca nie wprowadził wprawdzie dla spadkobierców koniecznych zabezpieczenia w postaci zapewnienia stałej części spadku (rezerwy), ale ograniczył skutki swobody testowania spadkodawcy przez wprowadzenie instytucji zachowku (przy możliwości wydziedziczenia z przyczyn wskazanych enumeratywnie w ustawie). Instytucja zachowku jest zatem z istoty ustawowym ograniczeniem swobody testowania, niezależnie od tego, że spadkodawca pomijając spadkobiercę koniecznego w testamencie nie musi zmierzać do pozbawienia go korzyści majątkowych ze spadku, wiedząc, że nabędzie on zachowek. Wybór postaci przyznania zachowku pozostawiony jest woli spadkodawcy, który może pozostawić go uprawnionemu bądź w formie dokonanej na jego rzecz darowizny, bądź też w drodze powołania go do spadku, bądź wreszcie w postaci zapisu (art. 991 § 2 KC). Nie budzi wątpliwości, że w tych formach nabycie praw majątkowych podlega opodatkowaniu według ustawy o podatku od spadków. Jeżeli to nie nastąpi, to spadkobiercy uprawnionemu do zachowku przysługuje względem spadkobiercy powołanego do dziedziczenia roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej wartości idealnej części czystego spadku (zob. wyrok SN z dnia 25 lutego 1998 r., sygn. akt III RN 117/97; uchwała SN z dnia 4 stycznia 2001 r., sygn. akt III ZP 26/00). Zgodnie zaś z regulacją art. 1 ust. 1 pkt 5 ustawy o podatku od spadków darowizn, nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, tytułem zachowku, jeżeli uprawniony nie uzyskał go w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny lub w drodze dziedziczenia albo w postaci zapisu, również podlega podatkowi od spadków i darowizn. A zatem dochód uzyskany w wyniku realizacji prawa do zachowku w postaci zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wartości części spadku (art. 991 § 1 KC) podlega podatkowi od spadków i darowizn Obowiązek podatkowy powstaje przy nabyciu tytułem zachowku z chwilą zaspokojenia roszczenia (art. 6 ust. 1 pkt 2a ustawy o podatku od spadków darowizn).
Podstawa prawna:
Art. 1, art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U.2016.205).
Art. 991 ustawy z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U.201
