Spis treści
Nie tylko prawo, ale także obowiązek pracownika
Przede wszystkim należy nadmienić, że jeżeli chodzi o możliwość odstąpienia od wykonywania pracy, pracownik nie tyko nie powinien świadczyć pracy, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom BHP i stwarzają zagrożenie dla życia i zdrowia, ale wręcz nie może jej wykonywać wówczas, gdy ma świadomość tego, że swoim działaniem i podejmowanymi czynnościami narusza przepisy i zasady BHP, stwarzając zagrożenie życia i zdrowia. O wystąpieniu takich okoliczności pracownik winien niezwłocznie powiadomić przełożonego. W orzecznictwie stwierdzono, że powstrzymywanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom BHP nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy tylko wtedy, gdy pracownik zawiadomił o tym niezwłocznie przełożonego (por. uzasadnienie wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 26 maja 2011 r., sygn. akt: II SA/Op 17/11). Należy jednak podchodzić do obowiązku zawiadomienia z pewną rezerwą, o czym będzie mowa dalej.
Przesłanki powstrzymania się pracownika od wykonywania pracy
Już zasygnalizowano we wstępie, że możliwość przerwania świadczenia pracy przez pracownika uzależniona jest od warunków panujących w miejscu pracy. W razie, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika, albo gdy wykonywana praca stwarza zagrożenie dla innych osób, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Jeżeli zatem, w zakładzie produkującym metalowe balustrady balkonowe, osoba zajmująca się spawaniem elementów metalowych nie została wyposażona w specjalne ochronne okulary do spawania, jest to stan zagrażający zdrowiu spawacza, gdyż praktycznie zawsze spawanie bez tych okularów skutkuje uszkodzeniem wzroku. Podobna sytuacja może występować np. w przypadku słabego oświetlenia miejsca pracy. Słabe oświetlenie, zwłaszcza w biurach, jest elementem niezwykle męczącym, utrudniającym należyte, sprawne wykonywanie czynności (np. przy komputerach). Niedostateczne oświetlenie z czasem przyczynia się do powstawania wad wzroku, oprócz tego obniża wydajność pracy i przyczynia się do powstawania u pracowników objawów znużenia.
Sytuacja, w której samo powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia
Wówczas, gdy powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia życia lub zdrowia pracownika wykonującego dane czynności, jak też życia lub zdrowia innych osób, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. W przywołanym powyżej przypadku spawacza wystarczające byłoby samo przerwanie czynności. Jeżeli jednak zmienić stan faktyczny w ten sposób, że pracownik, co prawda, został wyposażony w niezbędne przyrządy ochronne (takie, jak okulary), ale stanowisko spawacza zlokalizowane zostało nieopodal magazynu, w którym przechowywany jest olej opałowy, sytuacja jawi się zupełnie inaczej. Wówczas istnieje ryzyko gwałtownego wybuchu pożaru, dlatego też w takiej sytuacji uzasadnione byłoby także oddalenie się z miejsca zagrożenia, przy czym zawiadomienie o tym fakcie przełożonego jest na drugim miejscu, gdyż głównym, nadrzędnym założeniem przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy jest ochrona życia i zdrowia pracownika. Interes pracodawcy, wyrażający się w wiedzy o odstąpieniu od wykonywania pracy, jest sprawą drugorzędną przy konieczności zachowania życia. Oczywiście pracownik nadal ma obowiązek takiego zawiadomienia. Może to jednak zrobić „niezwłocznie”, czyli „bez zbędnej zwłoki” (od razu po oddaleniu się z miejsca zagrożenia). Podobnie należy oceniać np. stan faktyczny, w którym pracownik (mechanik w warsztacie samochodowym) zauważy uszkodzenie podnośnika samochodowego grożące nagłym spadnięciem pojazdu wprost na stojące pod nim osoby. Wówczas pracownik natychmiast powinien oddalić się z miejsca zagrożenia bez względu na grożące szkody majątkowe.
Powstrzymanie się od prac, które wymagają szczególnej sprawności psychofizycznej
Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Jeżeli zatem mamy do czynienia z kierowcą autokaru (od którego wymaga się koncentracji, refleksu, zdolności przewidywania sytuacji drogowych itp.) i kierowca ten zawiadamia właściwe osoby o fakcie wystąpienia u niego wysokiego nadciśnienia tętniczego, kierowcę należy zwolnić od obowiązku wykonywania pracy, gdyż jego stan zagraża życiu wielu ludzi oraz nasuwa prawdopodobieństwo wystąpienia szkód w wielkich rozmiarach.
Brak możliwości nałożenia sankcji na pracownika za przerwanie pracy lub oddalenie się z miejsca zagrożenia
Pracownik nie może ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla niego konsekwencji z powodu powstrzymania się od pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia w przypadkach, o których mowa powyżej. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Nie wolno zatem obniżyć wynagrodzenia pracownikowi chroniącemu zdrowie własne lub innych. Jest szczególny wyjątek, w którym pracownik nie może tłumaczyć się zagrożeniem życia lub zdrowia. Wyjątek ten dotyczy osób, których pracowniczym obowiązkiem jest ratowanie życia lub mienia. Osoba taka, jeżeli nie wykonuje swych obowiązków, naraża się na odpowiedzialność nie tylko pracowniczą, ale także – w pewnych okolicznościach – karną.
Podstawa prawna
Art. 210 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).
Orzecznictwo
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 26 maja 2011 r., sygn. akt: II SA/Op 17/11 (tekst orzeczenia dostępny jest w Centralnej Bazie Orzeczeń Sądów Administracyjnych pod adresem http://orzeczenia.nsa.gov.pl).
