Prawo polskie nie posługuje się pojęciem arbitrażu, jednak w języku prawniczym jest on utożsamiany z postępowaniem przed sądem polubownym, w którym rozstrzygane są sprawy z zakresu prawa cywilnego. Mimo iż początki polubownego rozwiązywania sporów sięgają aż prawa rzymskiego, arbitraż wciąż w świadomości wielu z nas jest postrzegany raczej jako ciekawostka, nie zaś jako realna droga do rozwiązania sporu oraz ochrony swoich praw.
Podstawowa różnica pomiędzy arbitrażem a postępowaniem przed sądem państwowym polega na tym, iż zaistniały spór rozstrzyga bezstronny specjalista (arbiter), którego wybór pozostaje w gestii stron. Arbiter zastępując w tym układzie organy państwowe, czyli sądy powszechne, rozstrzyga według szczególnych zasad proceduralnych oraz materialnych, na których wybór strony mają bezpośredni lub pośredni wpływ. Do kompetencji sądów arbitrażowych mogą zostać przekazane, co do zasady, wszelkie spory o prawa majątkowe oraz niemajątkowe, z wyłączeniem spraw o alimenty.
Aby spór mógł zostać poddany pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego, strony stosunku prawnego muszą wyrazić na to zgodę w formie pisemnej umowy, zwanej zapisem na sąd polubowny. Zapis może przybrać zarówno formę postanowienia zawartego w umowie (lub wzorcu umownym np. ogólnych warunkach umów) dotyczącej „głównego” stosunku prawnego – takie postanowienie nazywamy wtedy klauzulą arbitrażową – jak również formę osobnej umowy dotyczącej poddania sprawy pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego, czyli tzw. kompromisu. Konsekwencją zapisu na sąd polubowny jest pozbawienie sądu powszechnego kompetencji do rozstrzygania sporów i przekazanie jej do sądu polubownego. Umowa taka musi przede wszystkim zawierać dokładne określenie przedmiotu sporu albo stosunku prawnego, z którego spór wynikł lub może wyniknąć. Zapis na sąd polubowny jest umową cywilnoprawną, dlatego też jej zawarcie jest dobrowolne, a strony mogą negocjować kształt umowy, określając zasady, które będą obowiązywać podczas arbitrażu. Postanowienia takie mogą dotyczyć m.in. wskazania arbitra, trybu postępowania przed sądem polubownym czy też języka, w którym postępowanie będzie prowadzone. Sąd polubowny rozstrzyga spór według prawa właściwego dla danego stosunku, a gdy strony go do tego wyraźnie upoważniły – według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności. Istotną cechą arbitrażu jest to, że o ile strony nie postanowią inaczej, postępowanie jest jednoinstancyjne. Oznacza to, że od orzeczenia sądu arbitrażowego stronie nie będzie przysługiwało odwołanie, co znacznie przyspiesza postępowanie. Kluczowy jednak dla instytucji arbitrażu jest fakt, iż ustawodawca zrównał ze sobą orzeczenia oraz wyroki sądów państwowych. Oznacza to, że wyrok sądu polubownego, po nadaniu mu klauzuli wykonalności, jest podstawą do wszczęcia egzekucji komorniczej.
Do niewątpliwych zalet arbitrażu możemy zaliczyć szybkość oraz poufność rozwiązania sporu, przy jednoczesnej oszczędności kosztów. Sądy arbitrażowe obecnie rozpatrują znacznie mniej spraw niż sądy powszechne, co sprawia, iż na rozstrzygnięcie oczekuje się znacznie krócej, a ponadto sprawy w większości kończą się po przeprowadzeniu pierwszej rozprawy. Zarówno na szybkość postępowania, jak i oszczędność kosztów, wpływa także wspomniany już jednoinstancyjny tryb postępowania. W postępowaniu arbitrażowym obowiązuje zasada tajności. Dlatego też, w przeciwieństwie do postępowań prowadzonych przez sądy powszechne, w postępowaniu przed sądem arbitrażowym mogą uczestniczyć tylko strony, co zapewnia im całkowitą poufność postępowania. Arbiter, którego wybór został pozostawiony stronom, nie musi być prawnikiem. Dlatego możliwy jest wybór fachowca, wyspecjalizowanego w dziedzinie, której dotyczy spór.
Mimo iż arbitraż posiada liczne zalety, w Polsce nadal nie uzyskał szerszego uznania. Wydaje się, że problem leży w zbyt niskiej świadomości dotyczącej samej instytucji arbitrażu oraz tego, iż wyrok, który zapadnie przed sądem niepaństwowym posiada taką samą moc wiążącą co orzeczenie wydane przez sąd państwowy. Dlatego też kluczowym elementem popularyzacji arbitrażu powinna być kampania edukacyjna, która przekona przedsiębiorców, że arbitraż to realne, skuteczne narzędzie dochodzenia swoich praw.
Podstawa prawna: art. 1154 – 1217 Kodeksu postępowania cywilnego
