Podstawowym badaniem lekarskim związanym z wykonywaniem nowej pracy jest tzw. wstępne badanie lekarskie. Zgodnie z treścią art. 229 Kodeksu pracy, podlegają im:
- osoby przyjmowane do pracy,
- pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.
Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą. Tak naprawdę wstępne badanie lekarskie ma na celu określenie czy dana osoba może bez żadnych przeszkód wykonywać powierzoną jej pracę. Ma to szczególne znaczenie w zawodach takich jak informatyk, nauczyciel czy pracownik fizyczny.
Wstępne badania lekarskie nie są jednak jedyną wizytą pracownika, w całej jego karierze, u lekarza medycyny pracy. Każdy pracownik podlega bowiem okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku.
Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy. Za czas nie wykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych. Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany zapewnić tym pracownikom okresowe badania lekarskie także:
- po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub pyłami,
- po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.
Jak podkreśla Sąd Najwyższy – obowiązek poddania się kontrolnym badaniom lekarskim ma charakter trwały. Niepoddanie się takim badaniom może uzasadniać rozwiązanie stosunku w każdym czasie (por. wyrok SN z 2.03.2011 r. sygn. akt II PK 188/10). Inicjatywa w zakresie badań profilaktycznych należy zatem z reguły do pracodawcy, który na zasadach określonych w przepisach kieruje pracownika na badania, kontroluje ich wykonanie przez pracownika, może kwestionować orzeczenia, domagając się ponowienia badań, gromadzi zaświadczenia (orzeczenia) lekarskie dokumentujące wyniki badań. Jest oczywiste, że pracodawca nie zawsze może w pełni zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy i ustrzec ich od wszelkich skutków zagrożeń związanych ze środowiskiem pracy. Powinien jednak z należytą starannością podejmować niezbędne działania, w tym zwłaszcza wyraźnie nakazane przez prawo. Z kolie podjęcie przez pracownika pracy zawodowej ze świadomością zagrożeń, jakie stwarza ona dla jego zdrowia lub życia nie zwalnia pracodawcy od odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy – ochronę zdrowia i życia tej osoby lub ogranicza tę odpowiedzialność. Przeciwnie, w zakładach pracy, w których występują tego rodzaju zagrożenia, pracodawca jest zobowiązany do szczególnej staranności w zakresie przeciwdziałania ich wystąpieniu. Naruszenie tego obowiązku może stanowić czyn niedozwolony, niezależnie od tego, że może być również uznane za naruszenie objętego treścią stosunku pracy obowiązku zapewnienia pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Może ono nastąpić także wtedy, gdy pracodawcy nie można zarzucić naruszenia konkretnego przepisu prawa.
Inicjatywa w zakresie badań lekarskich zatrudnianych pracowników należy zasadniczo do pracodawcy, który na zasadach określonych w przepisach kieruje pracownika na badania, kontroluje ich wykonanie przez pracownika, może kwestionować orzeczenia, domagając się ponowienia badań, a także gromadzi zaświadczenia (orzeczenia) lekarskie dokumentujące wyniki badań. Na zakończenie warto także wspomnieć, że obowiązek przeprowadzenia wstępnych badań lekarskich i wstępnego przeszkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy istnieje także w razie ponownego po przerwie zatrudnienia tej samej osoby na tym samym stanowisku co poprzednio. Nie uchyla obowiązku przeprowadzenia badań lekarskich przedstawienie przez pracownika wyników badań przeprowadzonych dla innych celów niż podjęcie pracy.
