Obrońcą jest adwokat, który występuje w imieniu oskarżonego na podstawie udzielonego pełnomocnictwa (obrona z wyboru) lub decyzji sądu (obrona z urzędu). Jest on zobowiązany do podejmowania wszelkich działań w celu doprowadzenia do uniewinnienia oskarżonego lub do orzeczenia jak najniższego wymiaru kary. Obrońca może podejmować tylko czynności na korzyść oskarżonego. Wszelkie czynności podjęte przez obrońcę odnoszą taki skutek, jakby podjął je sam oskarżony.Oskarżony co do zasady może bronić się sam, obrona ma charakter obowiązkowy tylko wówczas, gdy:
• oskarżony jest nieletni,
• oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy,
• zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,
• w sprawie występują okoliczności utrudniające obronę (np. oskarżony nie włada językiem polskim),
• sprawa toczy się przed sądem okręgowym jako sądem I instancji, a oskarżony jest pozbawiony wolności lub zarzucono mu zbrodnię.
Jeżeli w powyższych przypadkach oskarżony nie ma obrońcy z wyboru prezes sądu zobowiązany jest wyznaczyć mu obrońcę z urzędu. Obrońca z urzędu może zostać również przydzielony jeżeli oskarżony wykaże, iż nie jest w stanie pokryć kosztów sądowych bez uszczerbku dla siebie i swojej rodziny(prawo ubogich).
Prawo do obrońcy z urzędu zostało zagwarantowane w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, która w art. 42 ust. 2 stanowi, że Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Ustawą, o której mowa w Konstytucji jest Kodeks postępowania karnego (zwany dalej KPK).
Zgodnie z art. 78 § 1 KPK: Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Z uwagi na fakt, iż ustawa nie zawiera żadnego enumeratywnego wyliczenia okoliczności, które stanowiłyby potwierdzenie tego, że oskarżony nie jest w stanie ponosić kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, to do prezesa sądu należy ocena każdego przypadku indywidualnie. We wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu należy skoncentrować się na wykazaniu ww. przesłanek. Sam fakt, że ktoś jest biedny, nie stanowi wystarczającego uzasadnienia wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu. We wniosku trzeba wykazać, że poniesienie kosztów obrony będzie się wiązało z realnym uszczerbkiem w utrzymaniu zarówno dla oskarżonego jak i jego rodziny.
Wyznaczenie obrońcy z urzędu w sytuacjach obligatoryjnej obrony
Obrońca z urzędu może być wyznaczony w sytuacjach tzw. obligatoryjnej obrony, czyli w takiej sytuacji procesowej, gdy ustawa nakazuje oskarżonemu posiadanie obrońcy. Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy, wówczas jest mu on wyznaczany z urzędu.
Należy wskazać, iż sytuacja obligatoryjnej obrony zachodzi w sytuacjach określonych w 6 przepisach KPK:
1) na podstawie art. 79 § 1 KPK (tj gdy oskarżony jest: nieletni, głuchy, niemy, niewidomy, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności);
2) na podstawie art. 79 § 2 KPK (gdy sąd uzna udział obrońcy za niezbędny ze względu na okoliczności utrudniające obronę np. stopień skomplikowania sprawy);
3) na podstawie art. 80 KPK – oskarżony musi mieć obrońcę przed Sądem Okręgowym jako I instancji jeżeli zarzucane jest mu popełnienie zbrodni lub gdy jest pozbawiony wolności;
4) na podstawie art. 671 1 i 4 KPK tj. gdy postępowanie toczy się przed sądem wojskowym, a oskarżonym jest żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego;
5) na podstawie art. 671 § 1a KPK tj. przed wszystkimi sądami wojskowymi w sprawie przeciw żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w zw. z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa;
6) na podstawie art. 548 KPK tj. jeżeli złożony był w sprawie wniosek o wznowienie postępowania a oskarżony zmarł lub zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania i wnioskodawca nie ma wyznaczonego obrońcy z wyboru to prezes sądu wyznacza z urzędu.
Wyznaczenie obrońcy z urzędy z uwagi na ubóstwo oskarżonego
Wyznaczenie obrońcy z urzędu może mieć miejsce w sytuacji w której oskarżony (podejrzany) chce mieć obrońcę, lecz nie jest go stać na ustanowienie obrońcy z wyboru.
Zgodnie z treścią przepisu art. 78 § 1 KPK jeżeli oskarżony (podejrzany) złoży wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu i w sposób należyty wykaże (udowodni, odpowiednio udokumentuje) że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny wówczas prezes sądu wyznaczy mu obrońcę z urzędu.
Ocena przedstawionych dokumentów mających wykazać stan majątkowy oskarżonego (podejrzanego) należy do sądu i jest jego arbitralną i niezaskarżalną (w pierwszej instancji) decyzją. Nie mniej należy wskazać, iż błędna decyzja o nieprzyznaniu obrońcy z urzędu skutkować może uznaniem naruszenia prawa oskarżonego do obrony i uchyleniem danego wyroku (i związanego z tym przekazania sprawy do ponownego rozpoznania).
W opisanych powyżej sytuacjach wyznaczenie obrońcy oskarżonemu ma spełnić funkcję gwarancyjną, albowiem adwokat zobowiązany jest z urzędu do działania wyłącznie na korzyść oskarżonego i ustawodawca uznał iż udział obrońcy należycie zabezpieczy interesy oskarżonego.
