W ramach każdego zobowiązania jedna ze stron ma prawo żądać spełnienia jakiegoś świadczenia, a druga ma obowiązek to żądanie spełnić. Strona uprawniona to wierzyciel, a jej prawo to wierzytelność. Strona zobowiązana to dłużnik, a jej obowiązek to dług.
Zasadą prawa cywilnego jest możliwość zmiany wierzyciela bez zgody dłużnika. Możliwość taka wynika z art. 509 k.c. Zmiana taka odbywa się na podstawie umowy przenoszącej wierzytelność na osobę trzecią – umowy przelewu (cesji) wierzytelności. Strony takiej umowy nazywane są cedentem (strona zbywająca wierzytelność) i cesjonariuszem (strona nabywająca wierzytelność).
Jedyne ograniczenie dotyczące formy przelewu wierzytelności wynika z art. 511 k.c. Zgodnie z tym przepisem przy wierzytelnościach stwierdzonych pismem przelew powinien być dokonany w takiej samej formie.
Zasada dopuszczalności przelewu wierzytelności ma pewne ograniczenia. Nie można dokonać cesji wierzytelności, jeżeli byłoby to sprzeczne z ustawą, zastrzeżeniem umownym lub właściwością zobowiązania.
Ustawowe zakazy zbywania wierzytelności wynikają min. z art 84 k.p. (prawo do wynagrodzenia za pracę), art. 912 k.c. (prawo dożywocia), 449 k.c. (odszkodowanie za szkodę na osobie), 595 k.c. (prawo odkupu), art. 602 k.c. (prawo pierwokupu), czy art. 863 § 1 k.c. (prawa wynikające z uczestniczenia w spółce).
Dodatkowe ustawowe wymogi dotyczące przelewu wierzytelności są związane z przeniesieniem hipoteki (art. 79 u.k.w.h.) i przeniesieniem zastawu rejestrowego (art. 17 ustawy). Można przenieść wierzytelność zabezpieczoną hipoteką lub zastawem rejestrowym bez przenoszenia zabezpieczającego ją ograniczonego prawa rzeczowego. Nie można natomiast przenieść wskazanych ograniczonych praw rzeczowych bez przelewu zabezpieczonych nimi wierzytelności.
W praktyce ważne jest również zastrzeżenie wynikające z art. 788 k.p.c. Aby uzyskać klauzulę wykonalności na nabywcę wierzytelności potwierdzonej tytułem egzekucyjnym (np. wyrok, nakaz zapłaty) należy wykazać swoje prawo do tej wierzytelności dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.
Kontrowersje w odniesieniu do cesji wierzytelności budzi art. 3853 pkt 5 kpc, zgodnie z którym niedozwolonym postanowieniem umownym jest zezwolenie kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta. Przepis ten bywa rozumiany w ten sposób, że cesja wierzytelności wynikającej z umowy konsumenckiej jest nieważna bez zgody konsumenta. Wydaje się, że jest to pogląd błędny. Ratio legis wskazanego przepisu jest bowiem zakaz zmiany podmiotowej po stronie kontrahenta w umowie zawieranej z konsumentem w odniesieniu do wszystkich praw i obowiązków. Dotyczy to więc zmiany podmiotu wykonującego taką umowę. Przelew wymagalnej wierzytelności o zapłatę po wykonaniu umowy nie narusza wskazanego przepisu.
Ograniczenia w przelewie wierzytelności zawsze mogą wynikać z umowy. Klauzule ograniczające cesję wprowadza się wtedy, gdy dla dłużnika jest ważne, aby po stronie wierzyciela nie doszło do zmiany. Dłużnikowi może bowiem zależeć na współpracy z konkretnym, znanym mu podmiotem.
Właściwości zobowiązania, które mogą blokować przelew wierzytelności, na ogół związane są z osobistym charakterem świadczenia. Przykładami są roszczenia o ochronę dóbr osobistych (art. 24 i 43 k.c.), prawo do alimentacji (art. 128 k.r.o.), prawo do renty (art. 903 k.c.).
Przelew wierzytelności może zostać dokonany na podstawie dowolnej umowy. Art. 510 § k.c. jedynie przykładowo wymienia sprzedaż, zamianę i darowiznę. Cesja może również się łączyć ze zleceniem, komisem, czy spółką.
Cesja może być dokonana bez zgody dłużnika, ale zawiadomienie dłużnika o cesji wywołuje pewne skutki prawne. Dłużnik może spełnić świadczenie na rzecz pierwotnego wierzyciela dopóki nie dowie się o cesji (art. 512k.c.). Dłużnik ponadto może przeciwko nabywcy wierzytelności podnieść wszelkie zarzuty, jakie przysługiwałyby mu w stosunku do zbywcy wierzytelności.
Umowa przelewu wierzytelności powinna dokładnie określać przenoszoną wierzytelność. W umowie takiej trzeba podać podstawę powstania wierzytelności i sposób spełnienia świadczenia.
Bartłomiej Atys
radca prawny
w Kancelarii Prawnej Atys i Wspólnicy
