Przedmiot zapisu jako składnik majątku spadkodawcy
Kodeks cywilny (dalej zwany k.c.) pozwala na ustanowienie zapisu windykacyjnego, którego przedmiot należy do spadkodawcy w chwili jego śmierci. Zgodnie z normą art. 981 (2) k.c. zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.
Przedmiot zapisu jako składnik majątku wspólnego małżonków
Tym samym rodzi się pytanie, co dzieje się w sytuacji, gdy jeden z małżonków chce ustanowić przedmiotem zapisu windykacyjnego np. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, które należy do majątku wspólnego małżonków. Czy zapis taki będzie uważany za bezskuteczny, gdyż spadkodawca nie jest jedynym właścicielem przedmiotu zapisu windykacyjnego, a ponadto zgodnie z art. 35 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie może on rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku po ustaniu wspólności? A może wręcz przeciwnie i przysługuje mu legitymacja ustanowienia takiego zapisu.
Odpowiedzi na te pytania zdaje się udzielać Sąd Najwyższy, który w uchwale z dnia 18 lipca 2012 roku (sygn. akt III CZP 46/12) podkreśla, że art. 35 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczy wyłącznie czynności prawnych inter vivos (między żyjącymi), a zatem nie może być przeszkodą do ustanowienia zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem miałby zostać udział w majątku wspólnym małżonków. Funkcją tego przepisu jest niedopuszczenie osób trzecich do sfery prawnej majątku wspólnego w trakcie trwania wspólności, lecz nie wtedy, gdy wspólność ustaje, co dzieje się najpóźniej z chwilą śmierci jednego z małżonków. Ponadto Sąd Najwyższy wskazuje na charakter prawny zapisu windykacyjnego jako czynności dokonywanej na wypadek śmierci oraz podkreśla treść art. 981 (1) § 2 k.c., w którym ustawodawca zawarł katalog potencjalnych przedmiotów zapisu windykacyjnego, nie określając, kiedy testator może nimi dysponować – czy w chwili testowania, czy w chwili otwarcia spadku, a może w całym okresie między sporządzeniem aktu ostatniej woli a otwarciem spadku. To, kiedy testator ma dysponować przedmiotem zapisu windykacyjnego, zostało uregulowane w art. 981 (2) k.c. Sąd Najwyższy odniósł się także się do tzw. praktyki, wskazującej, iż nadal większość małżonków pozostaje w ustroju ustawowym. Wyłączenie możliwości uczynienia przez każdego z nich przedmiotem zapisu windykacyjnego składnika majątku wspólnego mogłoby być postrzegane jako dyskryminacja osób pozostających w związku małżeńskim. Należy także zwrócić uwagę na fakt, że zapis windykacyjny jest instytucją prawną, z której może skorzystać każdy spadkodawca i nie można jej ograniczać w zasadzie wyłącznie do osób niepozostających w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej.
Podsumowanie
Argumenty przedstawione przez Sąd Najwyższy wydają się przesądzać o tym, że można czynić przedmiotem zapisu windykacyjnego także składnik majątku wspólnego małżonków, mieszczący się w katalogu opisanym normą art. 981(1) § 2 k.c. Zapis windykacyjny może więc obejmować należące do majątku wspólnego:
1. zbywalne prawo majątkowe;
2. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
3. rzeczy oznaczone co do tożsamości.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być ponadto ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności na przedmiocie majątkowym należącym do majątku wspólnego małżonków.
Podstawa prawna:
Art. 35 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Art. 981 (1) i art. 981 (2) Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
