Konstytucja RP zapewnia każdemu wolność w zakresie korzystania z posiadanych praw, z wyjątkiem sytuacji określonych w art. 5 KC. Czasami jednak prawa te zostają nam naruszane przez osoby trzecie, niekiedy także przez instytucje publiczne. Prawo pozwala nam na skuteczną obronę swoich praw, nie wolno nam jednak robić tego samowolnie – istnieją ku temu odpowiednie procedury. Jedną z podstawowych zasad rządzących polskim postępowaniem cywilnym jest ciężar udowodnienia faktu.
Powyższej instytucji nie odnajdziemy jednak w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, lecz w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z treścią jego art. 6 ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Jak podkreślił sąd apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 5 czerwca 2013 r. (sygn. akt I ACa 390/13), instytucja ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym służy do kwalifikacji prawnej negatywnego wyniku postępowania dowodowego. Przepis regulujący rozkład ciężaru dowodu określa jaki wpływ na wynik procesu ma nieudowodnienie pewnych faktów, inaczej mówiąc kto poniesie wynikające z przepisów prawa materialnego negatywne konsekwencje ich nieudowodnienia. Pamiętamy przy tym, że wykrycie prawdy przez sąd ogranicza się w zasadzie do przeprowadzenia dowodów zgłoszonych przez strony, bowiem na nich spoczywa ciężar dowodu, zasada prawdy materialnej nie może bowiem przekreślać kontradyktoryjności procesu, gdyż – ciężar wskazania niezbędnych dowodów spoczywa przede wszystkim na stronach procesowych. Działanie sądu z urzędu i przeprowadzenie dowodu niewskazanego przez stronę jest na chwilę obecną dopuszczalne tylko w wyjątkowych sytuacjach procesowych oraz musi wypływać z opartego na zobiektywizowanej ocenie przekonania o konieczności jego przeprowadzenia.
Ciężar udowodnienia faktu, choć uregulowany w przepisach Kodeksu cywilnego, ma największe znaczenie w toku prowadzonego postępowania sądowego – ma zatem znaczenie typowo procesowe. W praktyce do udowadniania konkretnych okoliczności dochodzi na sali sądowej, a nie przed wytoczeniem określonego powództwa. Reguły rozkładu ciężaru dowodu, stosowane przez sąd w fazie wyrokowania, mają fundamentalne znaczenie dla dokonania prawidłowej oceny wykonania przez każdą ze stron obowiązku dowodzenia w zakresie przesłanek uzasadniających roszczenie lub zwalniających stronę pozwaną od konieczności jego spełnienia. W pierwszej kolejności obowiązkiem sądu jest ustalenie, czy strona inicjująca proces wykazała okoliczności faktyczne, których zaistnienie determinuje możliwość jego skutecznego wpisania (subsumcji) w odpowiednią podstawę prawną. Jeśli ustalenia takiego dokonać nie można, to fakt ten samoistnie niweczy zasadność powództwa i to niezależnie od tego, czy pozwany z kolei udowodnił podstawy faktyczne przyjętej linii obrony czy też nie. Innymi słowy, jeżeli nie można stwierdzić, że powód udowodnił podstawy faktyczne swego żądania, powództwo zostanie oddalone i to niezależnie od tego, czy pozwany z kolei udowodnił podstawy faktyczne przyjętej linii obrony. Ujemne dla pozwanego skutki procesowe jego bezczynności, aktualizują się tylko w przypadku, gdy dowody statuujące jego odpowiedzialność, skutecznie przeprowadzi przeciwnik procesowy.
Na zakończenie warto dodać, że z omawianą problematyką wiąże się kwestia domniemań, czyli zasad uznawania w postępowaniu sądowym na podstawie już udowodnionych faktów występowania innych bezpośrednio nieudowodnionych faktów, stanowiących wniosek takiego domniemania. Jest to jednak temat poruszany w innym artykule.
