Spis treści
Meritum przedawnienia
Przedawnienie polega na tym, że po upływie terminu określonego ustawą dłużnik może uchylić się od zaspokojenia roszczenia wierzyciela. Przedawnieniu ulegają, w zasadzie, wszystkie cywilnoprawne roszczenia majątkowe. Od tej zasady ustawodawca wprowadził jednak pewne wyjątki. I tak np. nie ulegają przedawnieniu roszczenia właściciela o wydanie nieruchomości lub o przywrócenie stanu zgodnego z prawem albo o zaniechanie naruszeń (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Ars boni et aequi, wyd. I, Poznań 2007, s. 271). Szerzej o roszczeniach, które nie ulegają przedawnianiu, będzie mowa w dalszej części rozważań.
Wskazuje się w orzecznictwie sądowym, że stan niepewności prawnej, który ma miejsce wówczas, gdy podmiot uprawniony nie realizuje swojego uprawnienia, jest niekorzystny dla podmiotu zobowiązanego. Dlatego też po upływie terminu przedawnienia wierzyciel nie może już domagać się spełnienia świadczenia. Wprawdzie roszczenie nadal istnieje, ale ten, przeciwko komu jest ono skierowane, może uchylić się od jego zaspokojenia, czyli bez ujemnych konsekwencji prawnych odmówić podjęcia zachowania, do którego jest zobowiązany (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23 kwietnia 2014 r., sygn. akt: I ACa 1361/13). Owe uchylenie się od zaspokojenia roszczenia wierzyciela następuje na drodze podniesienia zarzutu przedawnienia. Sądy nie uwzględniają z urzędu faktu przedawnienia roszczenia. Dłużnik musi więc, w odpowiedzi na żądanie wierzyciela, podnieść, że nie zamierza zaspokoić jego roszczenia z uwagi na przedawnienie.
Roszczenia, które nie przedawniają się
Nie ulegają przedawnieniu: roszczenia niemające charakteru cywilnoprawnego (np. administracyjnoprawne); roszczenia niemajątkowe (np. dobra osobiste); uprawnienia ograniczone terminami zawitymi (np. możliwość uchylenia się od skutków złożenia oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby); roszczenia procesowe, takie, jak np. roszczenie o unieważnienie czynności prawnej czy ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo… op. cit., s. 271). Przybliżając nieco charakter terminów zawitych, o których mowa powyżej, wypadnie podkreślić, że – w wielkim skrócie – są to takie, określone prawem, terminy, które wyznaczają podmiotom okresy, w których podmioty te mogą dokonać określonych czynności prawnych ze skutkiem prawnym. Innymi słowy, czynność dokonana z przekroczeniem terminu zawitego nie wywoła skutków prawnych.
Terminy przedawnienia
Terminy przedawnienia określa ustawa. Jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi dziesięć lat. Dla roszczeń o świadczenia okresowe, jak również roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej termin przedawnienia wynosi trzy lata.
Przepisy szczególne mogą wprowadzać wyjątki od powyższej, dotyczącej terminów przedawnienia, reguły. Wówczas wyjątki te mają pierwszeństwo (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23 kwietnia 2014 r., sygn. akt: I ACa 1361/13). Przykładem mogą być roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych. Roszczenia te przedawniają się po upływie lat dwóch. Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane. Roszczenia wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz albo o zwrot nadpłaconego czynszu przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy. Roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki przedawnia się z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy przedmiot miał być wydany. Roszczenie zastawcy, przeciwko zastawnikowi, o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy, jak również roszczenie zastawnika, przeciwko zastawcy, o zwrot nakładów na rzecz, przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy. Nie sposób wyliczyć, na potrzeby niniejszych rozważań, długości krótszych terminów przedawnienia we wszystkich możliwych przypadkach, w związku z czym powyższe należy traktować jedynie jako katalog przykładów.
Innym zagadnieniem jest natomiast przedawnienie roszczeń stwierdzonych orzeczeniem sądu. Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem lat dziesięciu, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu.
Brak możliwości modyfikowania terminów przedawniania oraz kwestia zrzeczenia się zarzutu przedawnienia
Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Jest tak dlatego, że normy prawne określające terminy przedawnienia mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Strony umowy nie mają zatem swobody w ustalaniu tychże terminów. Postanowienia umowy sprzeczne z przepisami ustalającymi terminy przedawnienia są nieważne z mocy samego prawa (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo… op. cit., s. 272). Powyższe, mające źródło w nauce prawa przytoczenia znajdują potwierdzenie w orzecznictwie, gdzie podkreśla się również, że dłużnik nie może zrzec się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu przedawnienia (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23 kwietnia 2014 r., sygn. akt: I ACa 1361/13).
Bieg przedawnienia
Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Wymagalność roszczenia polega na tym, że wierzyciel może w każdej chwili zażądać spełnienia świadczenia przez dłużnika (np. po upływie okresu, na który wierzyciel udzielił dłużnikowi pożyczki, może w każdej chwili zażądać jej zwrotu). Termin spełnienia świadczenia może być oznaczony w czynności prawnej albo może wynikać z właściwości zobowiązania. W takim przypadku roszczenie jest wymagalne z nadejściem terminu spełnienia świadczenia. Jeżeli natomiast roszczenie wynika z czynu niedozwolonego albo z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, staje się wymagalne w chwili powstania. Jeśli termin spełnienia świadczenia nie został oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie winno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania. W takim przypadku bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika w najwcześniej możliwym terminie. I tak np. roszczenie odszkodowawcze wymagalne jest z chwilą wyrządzenia szkody. Z ta chwilą rozpoczyna się zatem bieg przedawnienia niezależnie od tego, czy sprawca został wezwany do naprawienia szkody czy nie. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia. Jeżeli zatem pracownik zawarł z pracodawcą umowę, na mocy której pracownik ten miał powstrzymać się od prowadzenia działalności konkurencyjnej względem działalności pracodawcy, lecz warunków tej umowy nie dotrzymał, bieg przedawnienia roszczenia o odszkodowanie rozpocznie się od dnia, w którym pracownik złamał zakaz konkurencji (por. B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo… op. cit., s. 272-273).
Nie zawsze jednak rozpoczęcie biegu przedawnienia nastąpi zgodnie z powyższymi rozważaniami. Warto w tym miejscu nadmienić przykładowo, że roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta (punktem odniesienia jest zatem umowa przyrzeczona a nie umowa przedwstępna). W przypadku czynu niedozwolonego w postaci szkody, roszczenie o jej naprawienie ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (w tym przypadku ustawodawca chroni osobę poszkodowaną, która dowiaduje się o szkodzie po upływie pewnego okresu).
Zawieszenie i przerwa biegu przedawnienia
Zawieszenie polega na wstrzymaniu biegu przedawnienia w sytuacjach określonych w ustawie. Okresy przedawnienia przypadające przed zawieszeniem oraz po zawieszeniu sumuje się. Czasu przypadającego na zawieszenie biegu przedawnienia nie wlicza się do ustawowo określonego okresu przedawnienia.
I tak bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
- co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej;
- co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;
- co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa;
- co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody.
Warto w tym miejscu nadmienić, że przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia. Postanowienia te stosuje się także do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.
Przerwa biegu przedawnienia polega na tym, że po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Jest to więc sytuacja odmienna od zawieszenia.
Bieg przedawnienia przerywa się:
- przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
- przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;
- przez wszczęcie mediacji.
W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym albo przez wszczęcie mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone.
Podstawa prawna
Art. 58, art. 88, art. 117, art. 118, art. 120, art. 125, art. 189, art. 390, art. 455, art. 554, art. 646, art. 722 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 121).
Literatura
B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część ogólna, Ars boni et aequi, wyd. I, Poznań 2007.
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23 kwietnia 2014 r., sygn. akt: I ACa 1361/13 (tekst orzeczenia dostępny jest w bazie Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych pod adresem http://orzeczenia.ms.gov.pl).
