Cel i charakter zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej
W art. 446 § 4 Kodeksu cywilnego (dalej zwanego k.c.) ustawodawca wprowadził szczególne roszczenie należne członkom najbliższej rodziny z tytułu śmierci poszkodowanego. Jest nim zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, które ma przede wszystkim kompensacyjny charakter i nie stanowi bynajmniej korzyści majątkowej, której źródłem jest śmierć bliskiej osoby. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 16 maja 2014 roku (sygn. akt I ACa 93/14), zadośćuczynienie jest roszczeniem mającym za zadanie kompensację doznanej krzywdy i nie powinno mieć ono na celu wyrównania straty poniesionej przez członków najbliższej rodziny zmarłego, lecz winno ono pomóc wyżej wskazanym osobom w dostosowaniu się do nowej rzeczywistości. Ma ono także na celu złagodzenie cierpienia wywołanego utratą osoby bliskiej. Naruszenie tak silnych więzi jak rodzinne niewątpliwie zasługuje na wzmożoną ochronę, jaką daję norma art. 446 § 4 k.c.
Ustalanie wysokości zadośćuczynienia
Zadośćuczynienie przewidziane w art. 446 § 4 k.c. nie może stanowić zapłaty symbolicznej, ale musi przedstawiać ekonomicznie odczuwalną wartość. Jego wysokość nie może być jednak nadmierna w stosunku do doznanej krzywdy, lecz winna być – przy uwzględnieniu krzywdy poszkodowanego – utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 17 kwietnia 2014 roku, sygn. akt I ACa 33/14).
Okoliczności mające wpływ na wysokość tego świadczenia to między innymi: dramatyzm doznań osób bliskich zmarłego, poczucie osamotnienia, cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby najbliższej, a także rola, jaką w rodzinie pełniła osoba zmarłego, czy charakter i rodzaj zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu pozostałych członków rodziny oraz stopień, w jakim pozostali członkowie będą umieli odnaleźć się w nowej rzeczywistości i na ile zdolni są zaakceptować obecny stan rzeczy. Na wysokość przyznanego zadośćuczynienia ma także wpływ skorzystanie przez uprawnionych z fachowej pomocy w czasie radzenia sobie z tą trudną sytuacją, jak również proces leczenia doznanej traumy, mający na celu pomoc w odbudowie struktury rodziny i przywrócenie znaczenia każdego z jej członków (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 16 maja 2014 roku, sygn. akt IACa 93/14).
Dziedziczenie roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek śmierci najbliższej osoby
Choć roszczenie to ma charakter osobisty, ustawodawca dopuścił w drodze wyjątku jego dziedziczenie. W sposób jednoznaczny potwierdził to Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 12 grudnia 2013 roku (sygn. akt III CZP 74/13), podkreślając, że okoliczność, iż zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej ma ściśle osobisty charakter, nie podważa tezy o dziedziczności tego roszczenia. Zdaniem Sądu Najwyższego zgodnie z ogólną zasadą dziedziczenia w skład spadku wchodzą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, a nie należą do niego natomiast prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 1 i 2 k.c.). Prawa osobiste, a więc ściśle związane z osobą zmarłego, mogą zatem przejść na spadkobierców tylko wtedy, jeśli takie dziedziczenie dopuszcza ustawa. Takie właśnie rozwiązanie kwestii dziedziczenia przyjął ustawodawca, gdy chodzi o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (art. 445 w związku z art. 444 § 1 k.c.) oraz w razie naruszenia dobra osobistego (art. 448 k.c.). Brak takiej regulacji w art. 446 § 4 k.c. nie oznacza jednak, że określone w nim roszczenie nie jest dziedziczne. Wręcz przeciwnie. W sprawie o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek śmierci najbliższego członka rodziny (art. 446 § 4 k.c.) ma zastosowanie art. 445 § 3 k.c. Wynika to z faktu, że osoba dochodząca zadośćuczynienia za krzywdę nie jest poszkodowana jedynie pośrednio, ale również może być pokrzywdzona bezpośrednio, gdyż to właśnie najbliższym członkom rodziny zmarłego została wyrządzona samoistna krzywda, polegająca na zerwaniu tej szczególnej, bliskiej więzi emocjonalnej łączącej ich z osobą zmarłą. Najbliższy członek rodziny przeżywa niekiedy bardzo nasilony ból, spowodowany śmiercią najbliższej mu osoby, o ile oczywiście łącząca ich więź była silna i rzeczywiście bliska.
Podsumowanie
Roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę na skutek śmierci osoby najbliższej w wyniku czynu niedozwolonego jest dziedziczne, pod warunkiem że zostanie spełniona jedna z przesłanek określonych w art. 445 § 3 k.c., a więc:
1. doszło do uznania roszczenia na piśmie;
2. wytoczenie powództwa nastąpiło za życia spadkodawcy.
Podstawa prawna:
Art. 441 § 1, art. 445 § 3, art. 446 § 4, art. 448, art. 922 § 1 i 2 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
