Spis treści
Czym jest umowa wzajemna?
Rozważania należy rozpocząć od odpowiedzi na pytanie zamieszczone we wstępie. Otóż umową wzajemną jest umowa, w której obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej strony. Przykładem takiej umowy jest umowa sprzedaży samochodu, której postanowienia zakładają, że sprzedający przeniesie własność pojazdu na kupującego wtedy (i tylko wtedy), gdy kupujący zaofiaruje sprzedającemu kwotę pieniężną, która odpowiada ustalonej przez strony wartości tegoż pojazdu (jest ekwiwalentem tej wartości). Owa ekwiwalentność jest bardzo ważna, gdyż to właśnie ona przesądza o wzajemności umowy. Przepisy o umowach wzajemnych znaleźć można w Kodeksie cywilnym, gdzie wskazuje się na pewne, dotyczące tych umów, odrębności. I tak np. świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione, z reguły, jednocześnie. Każda ze stron takiej umowy może powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
Odstąpienie w umowach wzajemnych
Odstąpienie w swej istocie niesie taki skutek, że umowa, od której odstąpiono, traktowana jest tak, jakby nigdy nie została zawarta. Rodzi to konieczność dokonania rozliczenia między stronami, polegającego na tym, że strony te oddają sobie wzajemnie wszystko to, co – w wyniku zawarcia umowy – otrzymały. Prawo odstąpienia można rozpatrywać w kategorii dodatkowego zastrzeżenia umownego, gdy strony same zastrzegają w umowie, że można (w danym czasie) od niej odstąpić. Niejednokrotnie jednak ustawodawca z góry określa, w jakich okolicznościach można odstąpić od umowy (tak jest np. w umowie o dzieło).
- przypadek ściśle określonego terminu wykonania zobowiązania
Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (np. dostarczenie 10 kg mąki do dnia 1 grudnia 2014 roku lub do momentu ziszczenia się jakiegoś warunku, czyli zdarzenia przyszłego i niepewnego), strona uprawniona (np. kupujący ową mąkę) może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego (czyli natychmiast).
- przypadek utraty znaczenia wykonania zobowiązania po terminie
W przypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce, druga strona może odstąpić od umowy również bez wyznaczenia terminu dodatkowego (natychmiast). W tym miejscu należy nadmienić, że – co do zasady – w razie niewykonywania przez stronę danego zobowiązania – druga strona powinna ją wezwać do tego, wyznaczając dodatkowy termin. Niniejszy przypadek (jak również przypadek wskazany powyżej), jak widać, jest nieco inny. Strona przeciwna nie musi wzywać do wykonania zobowiązania. Może ona od razu „zerwać” umowę (odstąpić od niej).
- zawiniona niemożliwość świadczenia zobowiązanego
W umowach wzajemnych – gdy jedno ze świadczeń wzajemnych stało się całkowicie niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana – druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (wówczas odszkodowanie zastępuje pierwotnie umówione świadczenie), albo od umowy odstąpić. Chodzi tu o tzw. niemożliwość następczą, która pojawia się po zawarciu umowy. W przeciwieństwie do niemożliwości pierwotnej, umowa o świadczenie, które stało się niemożliwe po zawarciu umowy, nie jest nieważna. Istotną różnicą pomiędzy niemożliwością pierwotną a niemożliwością następczą jest to, że w przypadku tej pierwszej świadczenie jest obiektywnie niemożliwe do wykonania przez nikogo (np. lot balonem na Księżyc).
- częściowa niemożliwość świadczenia zobowiązanego
W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron umowy wzajemnej (niemożliwość następcza), druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe. Jeżeli zatem strony zawarły umowę sprzedaży samochodu, którego cechą jest żółty lakier i dwustukonny silnik, świadczenie sprzedającego jest częściowo niemożliwe wtedy, gdy jest on w stanie dostarczyć kupującemu samochód o żółtym lakierze, ale stukonnym silniku (albo odwrotnie). Wówczas, gdy celem umowy było dostarczenie kupującemu rzucającego się w oczy (żółtego) i szybkiego (dwustukonnego) auta, brak jednej z tych cech powoduje wykonanie zobowiązania tylko w części, co z kolei – automatycznie – rodzi możliwość odstąpienia.
- niezawiniona niemożliwość świadczenia
Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Jeżeli zatem fabryka samochodów ogłosiła upadłość i nie jest w stanie wyprodukować samochodu, który miał być dostarczony kupującemu przez – zamawiającego tenże samochód w fabryce – sprzedającego, nie można od kupującego wtenczas żądać zapłaty, gdyż świadczenie (dostarczenie auta) stało się niemożliwe na skutek okoliczności niezależnych od obu stron (upadłość producenta samochodów).
Rozliczenia stron
Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy zawartej umowy. Może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot.
Podstawa prawna
Art. 387, art. 487, art. 488, art. 492, art. 493, art. 494, art. 495, art. 496 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 121).
