Prowadzenie jakichkolwiek badań natury archeologicznej wymaga uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, dotyczy to także poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania. Pamiętajmy przy tym, że jeśli badania archeologiczne prowadzone będą na polskich obszarach morskich, pozwolenie na podejmowanie działań w tym zakresie wydaje dyrektor urzędu morskiego w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków właściwym dla miejsca siedziby urzędu morskiego. Uzyskanie przedmiotowej zgody jest obowiązkowe w każdym przypadku prac archeologicznych, niezależnie od charakteru prawnego nieruchomości, na której wykopaliska miałyby być prowadzone.
Realizacja prac archeologicznych na terenie prywatnym została uregulowana w art. 30 w/w aktu prawnego. Zgodnie z treścią tego przepisu, właściciel lub posiadacz zabytku nieruchomego bądź nieruchomości o cechach zabytku jest obowiązany udostępnić ten zabytek bądź nieruchomość wykonawcy badań w celu ich przeprowadzenia. W przypadku odmowy udostępnienia takiego nieruchomego zabytku bądź nieruchomości, wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję nakazującą właścicielowi lub posiadaczowi udostępnienie tego zabytku bądź nieruchomości, na czas niezbędny do przeprowadzenia badań, jednak nie dłuższy niż 3 miesiące od dnia, w którym decyzja stała się ostateczna. Praktyka pokazuje, że badania archeologiczne mogą stanowić pewne zagrożenie dla nieruchomości, na której prowadzone są prace, w związku z tym ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie możliwości uzyskania odszkodowania, jeśli tylko wykonywane czynności naruszą cudzą własność. Za szkody wyrządzone w związku z badaniami archeologicznymi przysługuje odszkodowanie na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z treścią art. 361 § 1 KC, zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Z kolei art. 417 KC stanowi, że za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa. Nie zapominajmy jednak, że jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. Prawo do odszkodowania jest niezależne od tego czy prace badawcze były przeprowadzone w związku z dobrowolnie wyrażoną zgodą przez właściciela danej nieruchomości, czy też na skutek decyzji przymuszającej do wyrażenia takiej zgody.
Art. 30 ustawy o ochronie zabytków nie jest jednak jedynym przepisem regulującym materię prac badawczych wykonywanych na cudzym terenie. Zgodnie z art. 29 w/w aktu prawnego, organy ochrony zabytków w czasie uzgodnionym z właścicielem lub posiadaczem przedmiotu będącego zabytkiem lub posiadającego cechy zabytku mogą prowadzić badania tego przedmiotu w miejscu, w którym przedmiot ten się znajduje. W przypadku odmowy udostępnienia takiego przedmiotu, wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję nakazującą jego udostępnienie na czas niezbędny do wykonania badań, jednak nie dłuższy niż 3 miesiące od dnia, w którym decyzja stała się ostateczna. Za szkody wyrządzone w związku z badaniami archeologicznymi również przysługuje odszkodowanie na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.
Na zakończenie warto wskazać, że ustawa nie przewiduje możliwości wnoszenia odwołań od decyzji nakazujących udostępnienie prywatnego terenu pod prace wykopaliskowe. Nie oznacza to jednak, że od decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków nie można się odwołać. Zgodnie z przepisami KPA stroną postępowania administracyjnego jest każdy, czyjego interesu dotyczy prowadzone postępowanie. Tym samym każda ze stron ma prawo do zaskarżania decyzji administracyjnych. Odwołanie wnosi się do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, za pośrednictwem konkretnego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dotyczy to zarówno decyzji w przedmiocie udzielenia pozwolenia na prace archeologiczne, jak i decyzji odmawiającej prowadzenia takich badań. Takie stanowisko podziela również WSA w Warszawie w wyroku z dnia 25 stycznia 2011 r. (sygn. akt I SA/Wa 945/10).
