Mając na względzie różnorodność pozostawianych przez zmarłe osoby majątków, polski ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie zasady składania oświadczeń spadkowych przez przyszłych spadkobierców. Jak była mowa na samym początku, spadek nabywany jest z chwilą śmierci spadkodawcy, istnieje jednak możliwość jego dorzucenia, a tym samym utraty statusu spadkobiercy przez zainteresowaną osobę.
Zgodnie z treścią art. 1012 KC, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Ta ostatnia sytuacja będzie miała miejsce, gdy w skład majątku spadkowego wchodzi większość długów zmarłego albo gdy stanowią one wyłączny składnik takiego majątku. Niezależnie od tego jak prezentuje się spadek, a dokładniej co wchodzi w jego zakres, spadkobiercy mają ściśle określony termin na złożenie oświadczenia woli w przedmiocie nabycia bądź odrzucenia spadku. Pamiętajmy przy tym, że przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Poza wypadkami przewidzianymi powyżej poprzedzających spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie powoduje poważne skutki prawne, ponieważ jest to jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Oświadczenie spadkowe może zostać złożone przed notariuszem albo przed sądem rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne. Co do zasady raz złożone oświadczenie nie może zostać cofnięte ani zmienione w jakikolwiek sposób. Od tej zasady istnieją jednak pewne wyjątki.
Zgodnie z treścią art. 1019 KC, jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
- uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
- spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd. Niewiedza spadkobiercy o stanie spadku, pomimo podjętych odpowiednich i możliwych działań, może być uznana za błąd istotny. O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy "błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy".
Jak podkreśla Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 listopada 2012 r. (sygn. akt IV CSK 139/12), zatwierdzenie przez sąd uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku spełnia przynajmniej dwie funkcje, mianowicie potwierdza wystąpienie błędu istotnego po stronie spadkobiercy w rozumieniu art. 1019 § 1 KC i jednocześnie stwierdza osiągnięcie skutku prawnego uchylenia się od przyjęcia lub odrzucenia spadku w pierwotnej postaci. Dopiero prawomocne zatwierdzenie przez sąd uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia, powodujące zmianę kręgu osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone, stanowi samoistną przesłankę dokonania z urzędu zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Na zakończenie warto przytoczyć jeden z ostatnich postanowień Sądu Najwyższego, zgodnie z którym spadkobierca może zmienić decyzję o przyjęciu schedy ze względu na błędną ocenę prawną (post. SN z 29.11.2012 r. sygn. akt II CSK 171/12). Dzięki temu duża część spadkobierców, który przyjęli spadek w skład, którego wchodzą praktycznie same długi po zmarłym, będą mogli skutecznie się od nich uwolnić. Jak podkreśla SN w uzasadnieniu swojego stanowiska, w razie stosowania art. 84 KC na podstawie odesłań zawartych w art. 1019 k.c. uzasadniona jest ze względu na specyfikę przyjęcia spadku jedynie – zarówno w odniesieniu do błędu co do prawa jak i błędu co do faktów – modyfikacja dotycząca okoliczności, które doprowadziły do powstania błędu. W świetle art. 84 KC (błąd co do treści czynności prawnej), składający oświadczenie woli może powołać się nawet na błąd przez siebie zawiniony. W celu jednak ochrony innych osób możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli skierowanego do oznaczonego adresata została w przypadku czynności prawnych odpłatnych dopuszczona tylko wtedy, gdy błąd został przez adresata wywołany lub gdy adresat wiedział o błędzie albo mógł go z łatwością zauważyć. Te dodatkowe przesłanki prawnej doniosłości błędu nie są oczywiście aktualne w odniesieniu do przyjęcia spadku. Jednakże także skutki przyjęcia spadku nie zamykają się wyłącznie w sferze prawnej spadkobiercy, lecz oddziałują silnie na stosunki prawne wielu innych osób. Wzgląd na to przemawia za uzależnieniem prawnej doniosłości błędu w zakresie zastosowania art. 1019 KC nie tylko od tego, aby dotyczył on treści przyjęcia spadku i był istotny, ale i od tego, aby nie stanowił następstwa niedołożenia należytej staranności przez spadkobiercę.
