Zgodnie z treścią art. 489 §1 Kodeksu postępowania karnego, rozprawę główną poprzedza posiedzenie pojednawcze, które prowadzi sędzia. Z powyższego wynika zatem, że istnieje formalna podstawa do ugodowego zakończenia całej sprawy. Warto przy tym podkreślić, że pojednanie sprawcy przestępstwa z pokrzywdzonym może nastąpić nie tylko przed sądem, ale także we wcześniejszym etapie postępowania karnego – przed prokuratorem prowadzącym sprawę.
Trzeba oczywiście w tym miejscu nadmienić, że ofiara przestępstwa może ze zrozumiałych względów nie chcieć pogodzić się z oskarżonym – ma do tego pełne prawo. Tym samym możliwość zawarcia ugody w postępowaniu karnym zależy nie tylko od przepisów, czy woli sprawy czynu zabronionego, ale przede wszystkim od zgody pokrzywdzonego.
Załóżmy jednak, że pokrzywdzony wyraża chęć na pojednanie. W takim przypadku posiedzenie pojednawcze rozpoczyna się wezwaniem stron do pojednania. W protokole posiedzenia pojednawczego należy w szczególności zaznaczyć stanowisko stron wobec wezwania do pojednania oraz wyniki przeprowadzonego posiedzenia pojednawczego; jeżeli doszło do pojednania, protokół podpisują także strony. Pamiętajmy jednak, że niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzenie pojednawcze bez usprawiedliwionej przyczyny uważa się za odstąpienie od oskarżenia; w takim wypadku prowadzący posiedzenie postępowanie umarza. W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego prowadzący posiedzenie pojednawcze kieruje sprawę na rozprawę główną, a w miarę możności wyznacza od razu jej termin. W razie pojednania stron postępowanie oczywiście umarza się.
Postępowanie pojednawcze nie jest jednak tożsame z ugodą – strony bowiem mogą, ale nie muszą doprowadzić do jej zawarcia. Stanowi o tym treść art. 494 KPK – równocześnie z pojednaniem strony mogą zawrzeć ugodę, której przedmiotem mogą być również roszczenia pozostające w związku z oskarżeniem. Ugoda zawarta na posiedzeniu pojednawczym jest tytułem egzekucji sądowej po nadaniu przez sąd klauzuli wykonalności. Dodajmy, że ugoda nie może być sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Może również obejmować roszczenia wynikające z innych spraw z oskarżenia prywatnego toczących się między stronami, które ujęte zostały w pojednaniu.
Zawarcie ugody w postępowaniu karnym może mieć ogromne znaczenie przy wymierzaniu kary oskarżonemu przez sąd – oczywiście wtedy, gdy nie dojdzie do umorzenia postępowania na skutek pojednania się stron. Staranie sprawcy przestępstwa o naprawienie szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji oraz zawarta ugoda wpływają na jego korzyść – sąd jest bowiem zobowiązany uwzględnić wszystkie powyższe okoliczności (kara będzie więc z reguły niższa). Istnieje także możliwość warunkowego umorzenia postępowania – gdy dojdzie do naprawienia wyrządzonej szkody przez sprawcę przestępstwa lub uzgodnienia sposobu jej naprawienia.
