Czy wiesz, kiedy możesz potrącić swoją wierzytelność, a tym samym umorzyć własne zobowiązanie?

Kiedy możliwe jest potrącenie wierzytelności

W świetle art. 498 § 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.), gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Oświadczenie o potrąceniu

Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Jak zauważa Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2013 roku (sygn. akt II CSK 292/12), przewidziane w art. 499 k.c. oświadczenie o potrąceniu ma charakter konstytutywny, bez niego – mimo spełnienia ustawowych przesłanek potrącenia (art. 498 § 1 k.c.) – nie dojdzie bowiem do wzajemnego umorzenia wierzytelności. Oświadczenie to staje się skuteczne dopiero z chwilą, gdy doszło do wierzyciela wzajemnego w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią (art. 61 k.c.). Ponadto wspomniane oświadczenie, które nie wymaga zachowania szczególnej formy, powinno być złożone w sposób, który w dostatecznym stopniu ujawnia jego treść. Jak podkreśla Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 5 lipca 2013 roku (sygn. akt I ACa 395/12), oświadczenie o potrąceniu powinno jednoznacznie precyzować wolę potrącenia, a w swej treści konkretyzować własną wierzytelność i jej zakres przedstawiony do potrącenia z wierzytelnością drugiej strony, wskazywać również przesłanki jej powstania, wymagalności i wysokości.

Przepis art. 499 zd. 2 k.c. reguluje zagadnienie skutków prawnych potrącenia w aspekcie czasowym. Oznacza to, że złożone skutecznie oświadczenie o potrąceniu wywiera skutki prawne (określone w art. 498 § 2 k.c.) od chwili, kiedy potrącenie stało się w ogóle możliwe, a więc od daty, w której istniał tzw. stan potrąceń obu wierzytelności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2003 roku, sygn. akt III CK 152/02).

Potrącenie wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne

Jeżeli przedmiotem potrącenia są wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne, strona korzystająca z możności potrącenia obowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku.

Niedopuszczalność potrącenia

Nie mogą być umorzone przez potrącenie:

1. wierzytelności nieulegające zajęciu;
2. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
3. wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4. wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne, np. wierzytelności wspólnika i akcjonariusza wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji.

Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta.

Wskazane wyżej ograniczenia, co do możliwości umorzenia wierzytelności przez potrącenie, nie wyłączają odmowy dokonania potrącenia także w innych wypadkach, jeżeli dokonanie tej czynności w okolicznościach konkretnej sprawy, może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego zgodnie z normą art. 5 k.c.(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1985 roku, sygn. akt IV CR 211/85).

Nie wyłącza natomiast potrącenia odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela.

Potrącenie wierzytelności przedawnionej

Wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Jak podkreśla Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 września 2004 roku (sygn. akt I CK 141/04), rozstrzygające znaczenie ma okoliczność, czy wierzytelność nie uległa jeszcze przedawnieniu w chwili wystąpienia możliwości potrącenia. Możliwość ta następuje wówczas, gdy występują kumulatywnie wszystkie przesłanki jakie wymienia art. 498 § 1 k.c. (tj. osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym). Takie stanowisko prawodawcy odpowiada względom słuszności. Wierzyciel bowiem mając wzajemną wierzytelność do dłużnika nie wytacza powództwa, oczekując że jego wierzytelność zostanie skompensowana z wierzytelnością lojalnego dłużnika. Uniemożliwienie w tych warunkach dokonania potrącenia byłoby krzywdzące dla strony, której wierzytelność w tym czasie uległa przedawnieniu.

Podstawa prawna:

Art. 5, art. 61, art. 498, art. 499, art. 500, art. 501, art. 502, art. 504, art. 505 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
Art. 14 ustawy z dnia 15 września 2000 roku – Kodeks spółek handlowych.