Spis treści
Istota umowy darowizny
W świetle normy art. 888 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.), przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Zasadniczą cechą darowizny jest zatem jej nieodpłatność, a należy przez nią rozumieć brak ekwiwalentu ekonomicznego jako odpowiednika świadczenia darczyńcy. Nie ma znaczenia dla oceny charakteru prawnego umowy darowizny konkretny, zindywidualizowany motyw dokonanego nieodpłatnie przysporzenia. Przyczyna prawna (causa donandi) jest bowiem stypizowana i identyczna dla wszystkich wchodzących w grę przypadków. (Zobacz uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 22 stycznia 2014 roku, sygn. akt I ACa 957/13.)
Zgodnie zaś z treścią art. 889 k.c., nie stanowią darowizny następujące bezpłatne przysporzenia:
- gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu;
- gdy kto zrzeka się prawa, którego jeszcze nie nabył albo które nabył w taki sposób, że w razie zrzeczenia się prawo jest uważane za nienabyte.
Uwaga!
Jeśli chcesz szybko i poprawnie przygotować Oświadczenie o odwołaniu darowizny
przejdź do formularza »
Rażąca niewdzięczność jako podstawa odwołania darowizny
W świetle unormowania art. 898 § 1 k.c., darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Przepisy kodeksowe nie definiują pojęcia rażącej niewdzięczności. Chcąc wskazać jego zakres znaczeniowy, należałoby odwołać się w pierwszym rzędzie do bogatego dorobku judykatury, zwłaszcza orzecznictwa Sądu Najwyższego.
Art. 898 § 1 k.c. zawierający pojęcie rażącej niewdzięczności posługuje się typowym zwrotem niedookreślonym pozostawiając sądowi ustalenie, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności i odsyłając w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r. I CK 112/05). Rażąca niewdzięczność odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które jest skierowane przeciw darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze, ukierunkowane zazwyczaj na wyrządzenie krzywdy lub szkody majątkowej; nie są to działania nieumyślne, niezamierzone (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2012 r. V CSK 179/11). Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne niewykraczające poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne jak i też wywołane zachowaniem się darczyńcy (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r. I CSK 278/11).
Pojęcie rażącej niewdzięczności odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które było skierowane przeciwko darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze. Wyłączone są zatem krzywdy wyrządzone darczyńcy w sposób niezamierzony przez czyny popełnione w uniesieniu lub rozdrażnieniu, spowodowanym zachowaniem się lub działaniem darczyńcy (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 1948 r. k.r. C. 42/48; orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1968 r. III CZP 63/69). Incydentalne sprzeczki, tym bardziej sprowokowane, nie mogą być podstawą do odwołania darowizny. W świetle art. 898 § 1 k.c. nie można bowiem abstrahować od przyczyn konfliktu między stronami. Pojęcie "niewdzięczności" wymaga analizy motywów określonych zachowań obdarowanego, w tym zwłaszcza tego, czy zachowania jego nie są powodowane, czy wręcz prowokowane – wprost lub pośrednio – przez darczyńcę (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1997 r., III CKN 170/97). Tym samym wzajemne relacje mieszczące się w granicach zwykłych konfliktów życia codziennego nie mogą stanowić podstawy odwołania darowizny jako przejaw rażącej niewdzięczności (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 19 lutego 2014 roku, sygn. akt V ACa 883/13).
Podkreślenia w tym miejscu wymaga, że każdy wypadek nagannego zachowania się obdarowanego, który może być traktowany jako rażąca niewdzięczność, daje podstawę do odwołania darowizny i każdy z osobna podlega normie z art. 899 § 3 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2004 r., sygn. III CK 601/03). Art. 899 § 3 k.c. określa termin, w którym darczyńca może darowiznę odwołać.
Odwołanie darowizny przez spadkobierców darczyńcy
Zgodnie z normą art. 899 § 2 k.c. spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 maja 2007 roku (sygn. akt III CSK 74/07), stosownie do art. 899 § 2 k.c., darowizna może zostać odwołana tylko przez wszystkich spadkobierców darczyńcy łącznie.
Sposób odwołania darowizny
Stosownie do treści art. 900 k.c. odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Utrwalone jest przy tym w orzecznictwie sądowym stanowisko, iż oświadczeniem złożonym obdarowanemu na piśmie zgodnie z art. 900 k.c. w przedmiocie odwołania darowizny może być złożony w tym zakresie pozew. W odwołaniu powinny być wskazane przyczyny odwołania, tj. przytoczenie tego, z jakim zachowaniem się obdarowanego należy łączyć dopuszczenie się wobec darczyńcy rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.). Odwołanie jest skuteczne, jeżeli dotrze do obdarowanego (art. 61 k.c.) – zobacz uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 22 stycznia 2014 roku, sygn. akt I ACa 957/13.
W przedmiocie oceny skuteczności odwołania darowizny wypowiedział się także Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 roku (sygn. akt I ACa 512/13) wskazując, że odwołanie darowizny następuje nie w drodze orzeczenia sądu o charakterze prawo kształtującym (jak np. rozwiązanie darowizny w okolicznościach opisanych w art. 901 k.c.), lecz przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie (art. 900 k.c.). Dopiero po złożeniu takiego oświadczenia, wywołującego skutek obligacyjny, lub równocześnie z tym oświadczeniem, darczyńca może wystąpić z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny (złożenie oświadczenia woli) i w sprawie zainicjowanej takim właśnie powództwem, stosownie do zarzutu obdarowanego, możliwe jest poddanie ocenie skuteczności odwołania darowizny pod kątem spełnienia przesłanek określonych w art. 898 i 899 k.c. Naturalnie niewykluczone jest również skonstruowanie powództwa o ustalenie, że darowizna została skutecznie odwołana (art. 189 k.p.c.), z tym zastrzeżeniem, że zasadność takiego powództwa zależy od interesu prawnego, którego istnienie – przy możliwości żądania zwrotu przedmiotu darowizny – może okazać się wątpliwe.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Katowicach wyrażonego w wyroku z dnia z dnia 22 stycznia 2013 roku (sygn. akt I ACa 863/12), dla skuteczności odwołania darowizny nie jest wymagane, by oświadczenie w tym przedmiocie zawierało ściśle określoną treść. Wystarczy jeśli jest zrozumiałe i w sposób jednoznaczny informuje darczyńcę, że dokonaną darowiznę odwołuje i dlaczego. Zatem darczyńca może dokonać skutecznego odwołania darowizny np. w pozwie skierowanym przeciwko obdarowanemu.
Termin odwołania darowizny
Wedle treści art.899 § 3 k.c. darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Z przepisu art. 899 § 3 k.c. wynika, że uprawnienia darczyńcy do odwołania darowizny z powodu niewdzięczności obdarowanego mogą być realizowane jedynie w zamkniętym przedziale czasu. Na realizację powyższego uprawnienia przewidziano termin jednoroczny, po upływie którego uprawnienie to wygasa. Ten stosunkowo krótki termin na realizację prawa przez darczyńcę jest uzasadniany potrzebą eliminowania niepewności po stronie obdarowanego. Bieg wspomnianego terminu rozpoczyna się od momentu dowiedzenia się o przyczynie odwołania darowizny, a więc powzięcia wiedzy o niewdzięcznym zachowaniu obdarowanego. Przyjąć należy, że skoro uprawniony przez jeden rok darowizny nie odwołuje, to albo obdarowanemu przebaczył, albo nie odczuł, że zachowanie obdarowanego nosi znamiona zachowania niewdzięcznego. (Zob. wyrok SN z dnia 25 listopada 2004 r., sygn. akt III CK 601/03, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 30 sierpnia 2012 r., sygn. akt I ACa 519/12.)
Jak wskazano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 22 stycznia 2013 roku (sygn. akt I ACa 863/12), termin z art. 899 § 3 k.c. nie jest terminem przedawnienia, lecz terminem zbliżonym do prekluzji. Oparty został na założeniu, że jeżeli nie dochodzi do odwołania darowizny w ciągu roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego, to dzieje się tak dlatego, że darczyńca nie odczuł niewdzięczności, przebaczył obdarowanemu lub też zrzekł się prawa do odwołania darowizny.
Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny
Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.
W procesie o zwrot przedmiotu darowizny, z uwagi na jej skuteczne odwołanie z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, sąd, z natury rzeczy ogranicza się do badania, czy zaszły okoliczności, wskazane przez darczyńcę w pisemnym oświadczeniu, o jakim mowa w przepisie art. 900 k.c., przy założeniu, że oświadczenie takie może być złożone również w pozwie. Wyrok uwzględniający powództwo w takim procesie ma bowiem charakter wyłącznie deklaratoryjny i jest wynikiem uznania, że, z uwagi na skuteczne odwołanie darowizny, po stronie obdarowanego powstał stan bezpodstawnego wzbogacenia kosztem majątku darczyńcy – zobacz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 czerwca 2013 roku (sygn. akt I ACa 419/13).
Uwaga!
Jeśli chcesz szybko i poprawnie przygotować Oświadczenie o odwołaniu darowizny
przejdź do formularza »
Niedopuszczalność odwołania darowizny
Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Zwrot wartości wzbogacenia a niedostatek darczyńcy
Na marginesie jedynie można by wspomnieć o regulacji art. 897 k.c., zgodnie z którym, jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia
Podstawa prawna:
Art. 888, art. 897, art. 899, art. 900 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
Źródło:
Orzeczenia Sądów Apelacyjnych, wykorzystane w tekście powyższego artykułu, pochodzą z bazy Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych, zaś teksty orzeczeń Sądu Najwyższego – z bazy orzeczeń Sądu Najwyższego.
