Zgodnie z art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a. stwierdzenie nieważności decyzji może nastąpić w sytuacji, gdy została ona wydana bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa. Najczęściej stwierdzenie nieważności decyzji z powodu rażącego naruszenia prawa następuje w sytuacji, gdy nastąpiło naruszenie przepisu prawa materialnego.Jednakże w orzecznictwie sądowym i w doktrynie utrwalony jest pogląd, że dopuszczalne jest stwierdzenie nieważności decyzji także z powodu rażącego naruszenia przepisów postępowania administracyjnego (Kodeksu postępowania administracyjnego), choć ma to miejsce o wiele rzadziej niż stwierdzanie nieważności z powodu naruszenia prawa materialnego. Należałoby więc rozważyć, w jakich najczęściej przypadkach zasadne jest stwierdzenie nieważności decyzji z powodu naruszenia przepisów proceduralnych.
Przede wszystkim w orzecznictwie przyjmuje się, że znamiona rażącego naruszenia prawa nosi oczywiste i niewątpliwe naruszenie zasad ogólnych postępowania, polegające na tym, iż w sposób niebudzący wątpliwości, a więc oczywisty, nie zastosowano tych zasad w trakcie prowadzonego postępowania lub zastosowano je nieprawidłowo (wyrok NSA z 25 listopada 2002 roku, III SA 2643/01, Przegląd Podatkowy z 2003 r., Nr 9, s. 50). W wyroku WSA w Warszawie z 18 marca 2008 r. (IV SA/Wa 2608/07) stwierdzono, że „Możliwe jest w szczególnych wypadkach stwierdzenie nieważności decyzji z powodu rażącego naruszenia przez organ administracji przepisów o charakterze proceduralnym, w tym także art. 7 kpa i art. 77 § 1 kpa.” Podobny pogląd zaprezentowano w wyroku WSA w Warszawie z 26 maja 2008 r. (IV SA/Wa 591/08): „Art. 156 § 1 pkt 2 kpa nie zawęża rażącego naruszenia prawa, o jakim mowa w tym przepisie, do uregulowań materialnoprawnych i nie wyklucza wobec tego przypisania decyzji wady nieważności w przypadku ujawnienia rażącego naruszenia przepisów proceduralnych (art. 7 i art. 77 § 1 kpa), jeśli to naruszenie pozostaje w związku z ostatecznym rozstrzygnięciem sprawy.”
Sądy podkreślają równie dobitnie, że obowiązek jak najstaranniejszego wyjaśnienia stanu faktycznego obejmuje obowiązek ustalenia strony postępowania, w tym ewentualnych następców prawnych. „Nałożony na organ obowiązek prawidłowego ustalenia, na każdym etapie postępowania administracyjnego, kręgu stron postępowania administracyjnego ma, w świetle art. 156 § 1 k.p.a., szczególne znaczenie, także z tego powodu, że jego naruszenie stanowi przesłankę, która uzasadnia stwierdzenie nieważności przez sąd administracyjny zaskarżonego rozstrzygnięcia dotkniętego taką kwalifikowaną wadą postępowania administracyjnego” (wyrok NSA z 9 grudnia 2011 r., I OSK 140/11).
W literaturze proponuje się ponadto, by sankcję nieważności przypisywać także naruszeniu norm regulujących prawo strony do aktywnego udziału w takim zakresie, że strona zostaje pozbawiona prawa obrony swoich interesów prawnych . M. Jaśkowska w komentarzu do art. 156 k.p.a. zauważa, że „Do takich rażących naruszeń zalicza się też nałożenie obowiązków na osobę zmarłą, nałożenie obowiązków na przyszłych spadkobierców adresata decyzji, niewłaściwą reprezentację, wydanie decyzji bez uprzedniego przeprowadzenia prawidłowego postępowania wyjaśniającego, (…)” .
Z powyższej analizy wynika więc, że stwierdzenie nieważności decyzji z powodu rażącego naruszenia przepisów postępowania administracyjnego następuje co do zasady w przypadku naruszenia przepisów k.p.a. regulujących podstawowe zasady postępowania administracyjnego, w tym w szczególności w sytuacji naruszenia przez organ administracji obowiązku zapewnienia każdej stronie tego postępowania czynnego w nim udziału.
Ma to szczególne znaczenie w postępowaniach reprywatyzacyjnych prowadzonych przez różne organy administracji nawet wiele lat temu, w tym po 1989 roku. Wielokrotnie organy administracji nieprawidłowo ustalały krąg stron postępowania reprywatyzacyjnego, pomijając m.in. część spadkobierców byłych właścicieli znacjonalizowanych nieruchomości, prowadząc postępowania jedynie z udziałem wnioskodawcy. Pominięci spadkobiercy, nie będąc stronami postępowania, nie mieli na nie wpływu, a co najważniejsze nie byli adresatami decyzji lub postanowień kończących te postępowania. Nie mając wiedzy o toczącym się postępowaniu, niejednokrotnie nie byli świadomi praw i roszczeń (w tym odszkodowawczych) przysługujących im wskutek wydania decyzji lub postanowienia, które nie zostało im doręczone, ale wywołało skutki prawne, prowadząc np. do przedawnienia roszczenia. Stwierdzenie nieważności takiej decyzji administracyjnej może otworzyć takim osobom drogę do ponownego dochodzenia swoich praw, utraconych z winy organu administracji.
dr Magdalena Niziołek, doradca kancelarii Wardyński i Wspólnicy, Krzysztof Wiktor, Zespół Reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy
[1] E. Śladkowska, Wydanie decyzji administracyjnej z rażącym naruszeniem prawa w ogólnym postępowaniu administracyjnej z rażącym naruszeniem prawa w ogólnym postępowaniu administracyjnym, Samorząd Terytorialny 11/2006 s. 62.
[2] M. Jaśkowska, Komentarz do art. 156 kpa, System Informacji Prawnej Lex.
