Czym jest ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnienie stanowi zwykle pewien etap porządkowania spraw życiowych osoby, w szczególności prowadzić może do jej umieszczenia w innym, odpowiednim środowisku społecznym, w tym w placówce zamkniętej, zakładzie leczniczym, ośrodku odwykowym itp. Powoduje ono utratę przez osobę fizyczną zdolności do czynności prawnych oraz wszystkich pochodnych skutków tej zdolności. Ubezwłasnowolnienie może być też orzeczone zarówno wobec osoby dorosłej (także takiej, która została już uprzednio ubezwłasnowolniona częściowo), jak i osoby małoletniej w wieku pomiędzy 13. a 18. rokiem życia (por. T. Sokołowski, Komentarz do art. 13 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, tom I, red. A. Kidyba, wyd. 2, Wolters Kluwer 2012).
Ubezwłasnowolnienie całkowite wraz z przesłankami jego orzeczenia opisane zostało w art. 13 ust. 1 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.). Osoba, która ukończyła trzynaście lat, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Nie chcąc wdawać się w szczegóły i wyjaśniać drobiazgowo wszystkich przesłanek wymienionych w przywołanym przepisie, wartym odnotowania jest stanowisko Sądu Najwyższego, zawarte w postanowieniu z dnia 14 stycznia 1983 roku (sygn. akt I CR 480/82), w którym to sąd podkreśla, że narkomania stanowiąca w rozumieniu art. 13 § 1 k.c. jedną z postaci schorzeń psychicznych może stanowić podstawę ubezwłasnowolnienia osoby nią dotkniętej także wtedy, gdy osoba ta popadła w narkomanię na skutek stosowania leków zawierających narkotyki.
Podstawy rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 listopada 1976 roku (sygn. akt I CR 384/76), uwzględniając element interesu osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy uznać, że dla rozstrzygnięcia wniosku konieczne jest rozważenie i ustalenie dwóch przesłanek: po pierwsze, czy stwierdzony u tej osoby stan zaburzeń psychicznych wyłącza jej zdolność kierowania swym postępowaniem, czy też tylko ją ogranicza i w jakim zakresie. Po wtóre – w razie przyjęcia istnienia pierwszej przesłanki, czy ubezwłasnowolnienie całkowite, względnie częściowe, jest celowe ze względu na osobiste i majątkowe stosunki tej osoby. Ustalenie istnienia obu wymienionych przesłanek ubezwłasnowolnienia należy oprzeć na wszechstronnej i wnikliwej ocenie zebranego materiału, który powinien obejmować oprócz opinii jednego lub więcej biegłych psychiatrów – dowody z zeznań osób, z którymi uczestnik postępowania, którego dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pozostaje w stałym lub częstym kontakcie osobistym (członkowie rodziny, sąsiedzi, znajomi, współpracownicy, lekarze, którzy leczyli lub leczą uczestnika itp.), dokumenty dotyczące leczenia, pobytu w szpitalu itp.
Przesłanki wystarczającego do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego
Jak zauważa Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 maja 2013 roku (sygn. akt I CSK 122/13), istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 k.c. przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana przyczynowo z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim szeroko rozumianym postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie „niemożność” rozumieć należy brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw. Jak wskazano w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 1974 roku (sygn. akt II CR 253/74), o potrzebie całkowitego ubezwłasnowolnienia decyduje stan zdrowia osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, i jego wpływ na możność kierowania swym postępowaniem, istniejący w chwili orzekania. Okoliczność, że w bliżej nieokreślonej przyszłości musi nieuchronnie nastąpić pogorszenie się stanu zdrowia, nie uzasadnia orzeczenia całkowitego ubezwłasnowolnienia.
We wcześniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazywał także, że mimo istnienia przesłanek z art. 13 k.c., prowadzących do całkowitego ubezwłasnowolnienia, sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia wbrew interesom chorego korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej (czyt. postanowienie Sądu Najwyższego z 5 stycznia 1977 roku, sygn. akt I CR 450/76).
Konsekwencje ubezwłasnowolnienia w kontekście dokonywania czynności procesowych
W związku z faktem, iż opisanie wszystkich skutków ubezwłasnowolnienia znacząco przekraczałoby ramy objętościowe powyższej pracy, warto zaznaczyć, że jedną z konsekwencji ubezwłasnowolnienia całkowitego jest konieczność ustanowienia opieki, chyba że ubezwłasnowolniony całkowicie pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską. Dlatego też osoba całkowicie ubezwłasnowolniona może czynności procesowe podejmować wyłącznie przez ustanowionego opiekuna i dotyczy to wszystkich czynności procesowych, a więc nie tylko wytoczenia powództwa, ale także wszelkich innych czynności w toku postępowania sądowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1981 roku, sygn. akt IV CZ 38/81). Stąd ubezwłasnowolniony może wnieść skargę o wznowienie postępowania, w której orzeczono jego ubezwłasnowolnienie, tylko przez swojego przedstawiciela ustawowego. Skuteczność takiej skargi wniesionej przez samego ubezwłasnowolnionego zależy od uzupełnienia braku w zakresie zdolności procesowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2001 roku, sygn. akt V CZ 131/01). Innymi słowy: ubezwłasnowolniony całkowicie może wnieść skargę tylko przez swojego opiekuna albo rodziców, a jeżeli zrobi to sam, wówczas skarga ta będzie skuteczna, gdy zostanie poparta przez wyżej wymienionego przedstawiciela ustawowego.
Podstawa prawna:
Art. 13 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
