Postępowanie spadkowe to proces dwuetapowy. Pierwszym krokiem jest potwierdzenie faktu, że jesteśmy spadkobiercami. Można w tej sprawie pójść do notariusza, który sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia, lub też w sądzie złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Jeśli jest kilku spadkobierców, kolejny krok to dokonanie podziału majątku spadkowego. Brak podziału schedy spadkowej uniemożliwia rozporządzanie odziedziczonym majątkiem. Jeśli wszyscy spadkobiercy są zgodni co do sposobu podziału spadku, mogą dokonać tego umownie lub u notariusza (jest to obowiązkowe, jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość) bądź też złożyć w sądzie wniosek o zgodny podział majątku spadkowego. Sprawy sporne należą do kompetencji sądów.
Sądowe stwierdzenie nabycia spadku
Na początku należy wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku (a jeśli spadkodawca sporządził testament – z wnioskiem o otwarcie i ogłoszenie testamentu). Nie ma przeszkód, aby wniosek o otwarcie i ogłoszenie testamentu połączyć z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku. W takim wypadku sąd obowiązany jest do sporządzenia oddzielnego protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu.
Sądem rzeczowo właściwym jest sąd rejonowy, miejscowo wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli tego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić – sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla Miasta Stołecznego Warszawy. Wniosek należy złożyć w wydziale cywilnym sądu.
Do wniosku trzeba dołączyć m.in. akt zgonu spadkodawcy, testament (jeśli spadkodawca go sporządził), akty urodzenia i akty małżeństwa spadkobierców, odpisy wniosku oraz załączników. Sąd z urzędu bada krąg spadkobierców. Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, można uznać też zapewnienie złożone przez zgłaszającego spadkobiercę. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy, chyba że wszyscy spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Okres 6 miesięcy od otrzymania przez spadkobiercę wiadomości o tytule do spadku to czas na decyzję o przyjęciu spadku wprost (tj. bez żadnych ograniczeń lub z dobrodziejstwem inwentarza, czyli z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości wartości aktywów spadku) albo też decyzję o odrzuceniu spadku. Warto pamiętać o tym terminie, gdyż niezłożenie oświadczenia w tej sprawie jest równoznaczne z przyjęciem spadku wprost (z nielicznymi wyjątkami).
Notarialne poświadczenie dziedziczenia
Od niedawna istnieje możliwość uzyskania notarialnego potwierdzenia dziedziczenia, które ma takie samo znaczenie, jak sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Notariusz może sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, z wyłączeniem dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych (np. ustnego albo sporządzonego przed dowódcą statku morskiego lub samolotu), jeżeli nie ma wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wysokości udziałów w spadku.
Spadkobiercy powinni zgodnie żądać poświadczenia dziedziczenia, wszyscy też muszą stawić się osobiście na sporządzenie aktu poświadczenia. Przeprowadzenie procedury u notariusza nie będzie możliwe, gdy spadkobierca osobiście nie stawi się i przyśle pełnomocnika albo mieszka za granicą i nie będzie mógł przyjechać do kraju, aby osobiście uczestniczyć w czynnościach. Nieobecność spadkobiercy nie ma wpływu na sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, wystarczy, że był on prawidłowo poinformowany o terminie rozpatrywania sprawy przez sąd.
Notariusz odmówi sporządzenia poświadczenia dziedziczenia, gdy ustali, że:
- wcześniej zrobił to już inny notariusz lub wydane zostało postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku;
- nie wszyscy spadkobiercy wybrali tę formę potwierdzenia praw do spadku;
- w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzeniu nie były obecne wszystkie osoby, które mogłyby być spadkobiercami, albo istnieją lub istniały testamenty, które nie zostały otwarte i ogłoszone;
- spadek przypada – jako spadkobiercy ustawowemu – gminie albo skarbowi państwa;
- spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, nie zamieszkiwał w Polsce albo w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub nieruchomości położone za granicą.
Poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy, chyba że wszyscy spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Możliwe jest złożenie takiego oświadczenia przed notariuszem i zamieszczenie w protokole dziedziczenia.
Koszty poświadczenia dziedziczenia przed notariuszem są nieco wyższe niż uzyskanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Opłata sądowa wynosi bowiem 50 zł bez podatku VAT. Koszt sporządzenia aktu dziedziczenia to 50 zł plus 22% VAT-u, a sporządzenie protokołu dziedziczenia to 100 zł plus 22% VAT-u. Koszt otwarcia i ogłoszenia testamentu przez notariusza wynosi 50 zł plus 22% VAT-u. Notarialne poświadczenie dziedziczenia po spełnieniu warunków możemy uzyskać niemalże od ręki, podczas gdy na postanowienie sądu przyjdzie nam czekać kilka miesięcy.
Po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz dokonuje jego wpisu do informatycznego rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia. Zarejestrowany akt ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Podział majątku spadkowego
Jeżeli prawo do spadku nabyło kilka osób, mogą one rozporządzać swoją częścią dopiero po dokonaniu podziału spadku. Jeśli wszyscy spadkobiercy są zgodni co do podziału majątku spadkowego, mogą tego dokonać umownie lub u notariusza (jest to obowiązkowe, jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość) bądź też złożyć w sądzie wniosek o zgodny podział spadku. Warto próbować porozumieć się co do sposobu podziału majątku spadkowego, gdyż w znaczący sposób obniża to koszty postępowania. Jeśli spadkobiercy występują do sądu ze zgodnym projektem podziału spadku, koszt opłaty sądowej to 300 zł. Gdy nie ma porozumienia co do sposobu podziału – 500 zł. Opłatę stałą w kwocie 1000 zł pobiera się od wniosku o podział spadku połączony ze zniesieniem współwłasności, a jeżeli zawiera on zgodny projekt podziału spadku i zniesienia współwłasności – pobiera się opłatę stałą w kwocie 600 zł. Dodatkowo należy liczyć się z kosztami postępowania, m.in. kosztem adwokata lub radcy prawnego albo rzeczoznawcy, który będzie wyceniał wartość spadku.
Sądowy podział spadku powinien obejmować cały spadek, jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. Natomiast jeżeli podział spadku następuje na drodze umowy, wówczas może on dotyczyć zarówno całości, jak i części spadku.
Jeśli spadkodawca za życia dokonał darowizny na rzecz kogoś spośród grona przyszłych spadkobierców, darowizna tak podlega zaliczeniu do schedy spadkowej, wyjąwszy drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Zaliczenie to następuje w ten sposób, że wartość darowizn dolicza się do spadku, po czym oblicza się schedę spadkową każdego ze spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. Spadkodawca może również dokonać darowizny ze zwolnieniem z obowiązku zaliczenia jej do schedy spadkowej. Musi to jednak wynikać z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności.
Wniosek o wszczęcie postępowania o podział spadku powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, tyle że zamiast pozwanego należy wymienić wszystkich zainteresowanych, gdyż sprawa będzie rozpoznawana w postępowaniu nieprocesowym. Żądanie podziału spadku nie ulega przedawnieniu.
Wniosek powinien zawierać:
- powołanie się na postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia (sporządzony przez notariusza);
- powołanie się na spis inwentarza (jeżeli został sporządzony);
- podanie, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują;
- wskazanie majątku, który ma być przedmiotem działu (w razie niesporządzenia spisu inwentarza);
- dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy (jeżeli w skład spadku wchodzi jakaś nieruchomość).
Sąd może zwrócić się do banków o informacje o obrotach i stanach rachunków bankowych spadkodawcy, a banki nie mogą odmówić informacji na ten temat.
Podstawowe sposoby podziału spadku:
- podział w naturze składników masy spadkowej pomiędzy spadkobierców stosownie do wielkości ich udziałów w spadku, z ewentualnym wyrównaniem tych udziałów przez spłaty i dopłaty w formie pieniężnej (podział w naturze stosowany jest w pierwszej kolejności);
- przyznanie całości lub przeważającej części składników spadku jednemu lub kilku spadkobiercom z obowiązkiem spłaty pozostałych spadkobierców;
- sprzedaż składników spadku i podział uzyskanej kwoty pomiędzy spadkobierców, stosownie do ich udziałów w spadku.
Jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie, podział spadku i zniesienie współwłasności mogą być połączone w jednym postępowaniu.
Możliwość zaskarżenia
Od postanowień sądu w sprawie podziału spadku przysługuje apelacja, natomiast od prawomocnego postanowienia sądu drugiej instancji przysługuje skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi co najmniej 150 000 zł.
Podstawa prawna:
1) Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. nr 16, poz. 93.);
2) Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz.U. nr 43, poz. 296.);
3) Prawo o notariacie z dnia 14 lutego 1991 r. (Dz.U. nr 22, poz. 91.).
