Na samym początku dodajmy, że używanie terminu rozwód kościelny jest tak naprawdę błędne, Kościół katolicki nie uznaje oficjalnie tego typu instytucji. W zamian stwarza jednak możliwość zastosowania procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa. Ogólnie rzecz biorąc ma ona na celu wykazanie, że małżeństwo nie zostało ważnie zawarte. Pamiętajmy przy tym, że orzeczenie rozwodu cywilnego, unieważnienie małżeństwa czy nawet stwierdzenie nieważności małżeństwa przez jakikolwiek sąd cywilny nie jest wiążące ani skuteczne na gruncie prawa kościelnego.
Proces małżeński kościelny podlega zupełnie innym regulacjom, niż postępowanie rozwodowe na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego. Prawo kanoniczne przewiduje w tym zakresie zasadę pisemności i tajności. Strony i świadkowie składają swoje zeznania indywidualnie wyłącznie wobec sędziego audytora i notariusza. Dodatkowo w postępowaniu o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego nie orzeka się o winie stron. Orzeczenie sądu kościelnego ma charakter wyłącznie kanoniczny, a zatem wskazuje na wynik rozeznania sędziów co do nieważności małżeństwa. Nie wywołuje żadnych skutków na gruncie powszechnie obowiązujących przepisów prawa świeckiego.
Pierwszą czynnością jaką powinien dokonać małżonek zainteresowany stwierdzeniem nieważności małżeństwa powinno być złożenie tzw. skargi powodowej do właściwego trybunału kościelnego. W powyższym piśmie powinien znaleźć się opis sfery decyzyjności strony powodowej, jej systemu wartości, czy wreszcie praktyki postępowania w małżeństwie. Najważniejszą w skardze jest informacja w czym tkwi sedno problemu małżonków – opisywanie wyłącznie samej historii małżeństwa bez podania przyczyny wniesienia przedmiotowej skargi nie będzie w ogóle przyjęte przez trybunał kościelny. Jeżeli jednak nie jesteśmy sami w stanie sporządzić powyższego pisma, to zawsze możemy skorzystać z pomocy profesjonalnego prawnika – oczywiście takiego, który zna się na prawie kanonicznym. W Polsce powstaje coraz więcej kancelarii, które specjalizują się w w/w materii.
Pamiętajmy, że skorzystanie z pomocy prawnika jest dozwolone na każdym etapie omawianego postępowania. Do skargi powodowej koniecznie załączamy listę świadków, dokumenty przypisane przez prawo kościelne, a także w miarę możliwości listy, pisma urzędowe, czy dokumenty medyczne. Oczywiście skarga powodowa podlega opłacie sądowej, która powinna zostać uiszczona już w momencie jej złożenia. Niestety nie ma jednolitych kosztów takiego pisma, wszystko zależy od konkretnej diecezji, w której skarga zostanie złożona. Z drugiej jednak strony koszty sądowe wynoszą w I instancji od 800 do 1200 zł, a w II instancji od 400 do 500 zł. Pamiętajmy, że w uzasadnionych przypadkach trybunał kościelny może posłużyć się opinią psychologiczną, a to jest jak wiadomo kolejny wydatek (do 200 zł). Ważne, że kwota na wniosek stron jest rozdzielana na raty.
Proces o nieważność małżeństwa jest dosyć długi – trwa mniej więcej od 2 do 3 lat. Z drugiej jednak strony właściwe sformułowanie skargi powodowej skutkuje w większości przypadków pozytywnym rozstrzygnięciem sprawy. Uzyskanie orzeczenia o nieważności małżeństwa pozwala stronie lub stronom na ponowne zawarcie związku małżeńskiego w świetle prawa kanonicznego.
