Do powództw o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego należą też powództwa o ustalenie nieważności czynności prawnej (np. powództwo o ustalenie nieważności umowy). Powództwo to jest określone w art. 189 KPC – powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Aby skorzystać z powództwa o ustalenie, należy spełnić określone warunki, a mianowicie:
- w drodze takiego powództwa można żądać tylko ustalenia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa,
- powództwo o ustalenie może wytoczyć ten, kto ma interes prawny w tym ustaleniu (interes prawny zachodzi, jeżeli sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni osobie wnoszącej powództwo ochronę jej interesów),
- powództwo o ustalenie może wytoczyć podmiot, który ma czynną legitymację procesową (czyli podmiot, który w konkretnej sprawie wobec przeciwnika ma interes prawny w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, albo prokurator).
Zgodnie z postanowieniem sądu apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 10 kwietnia 2012 r. (sygn. akt I Acz 630/12), brak interesu prawnego w rozumieniu art. 189 KPC ma miejsce wówczas, gdy stan niepewności prawnej może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa o oświadczenie. Ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa następuje wtedy przesłankowo.
Ważny jest także w tej materii wyrok Sądu najwyższego z dnia 5 kwietnia 2012 r. (sygn. akt II CSK 473/11), zgodnie z którym powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 189 KPC) przysługuje zawsze wtedy, gdy powód wykaże swój interes prawny, niezależnie od tego, czy są wystarczające podstawy materialnoprawne do uwzględnienia tego powództwa, jednakże jego uwzględnienie jest zależne od potwierdzenia w wyniku przeprowadzonego postępowania sądowego, że wystąpiły przesłanki materialnoprawne, na których opierało się powództwo.
Aby skutecznie unieważnić umowę, należy wnieść do sądu powództwo o unieważnienie umowy. Sądem właściwym do rozpoznania takiej sprawy jest, zgodnie z art. 34 KPC, sąd miejsca wykonania umowy. Przyjęty w art. 34 KPC łącznik w postaci "miejsca wykonania umowy" należy określać według przepisów prawa materialnego (art. 454 KC), przy czym przy ustalaniu właściwości sądu rozstrzygające znaczenie może mieć miejsce wykonania umowy jako całości albo też tylko miejsce wykonania poszczególnych zobowiązań z niej wynikających. W związku z tym miejsce to może być odmienne dla każdej ze stron umowy zarówno w stosunku do wszystkich zobowiązań wynikających z umowy, jak i do każdego zobowiązania z osobna. Dlatego też w ramach jednego stosunku umownego może mieć miejsce właściwość kilku sądów.
Wniesienie tego powództwa do sądu nie podlega ograniczeniom czasowym. Jednak może dojść do sytuacji, gdzie czynność prawna dokonana będzie w stanie braku świadomości lub swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli. Taka umowa jest bezwzględnie nieważna. Na nieważność tę może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny w każdym czasie.
Podstawa prawna:
[art.34 k.p.c. (Dz.U.2014.101 j.t.)]
[art.189 k.p.c. (Dz.U.2014.101 j.t.)]
[art.121 k.c. (Dz.U.2014.121 j.t.)]
