Prawne zabezpieczenia umowy
Stosowanie zabezpieczeń prawnych wierzytelności to wykorzystanie określonych instrumentów zapewniające spłatę lub wykonanie zobowiązań wobec wierzyciela, na wypadek nie sprawdzenia się zabezpieczeń ekonomicznych (spadek lub utrata zdolności do spłaty zobowiązań). Zabezpieczenia te mają służyć odzyskaniu należności przez wierzyciela. Zabezpieczenie takie mogą być ustanowione zarówno przed zawarciem umowy jak i w trakcie jej trwania. Najczęściej ustanowienie zabezpieczenia następuje na podstawie odrębnie zawartej umowy lub na podstawie aneksu do już istniejącej. Zabezpieczenia można podzielić w oparciu o określone kryteria, i tak np. na zabezpieczenia osobiste (poręczenie, weksel gwarancyjny, przejęcie długu, przystąpienie do długu) lub zabezpieczenia rzeczowe (zastaw, hipoteka, kaucja, gwarancja, cesja, blokada, ubezpieczenie). Zabezpieczenia osobiste charakteryzują się osobistą odpowiedzialnością dłużnika, co oznacza, że odpowiada on za zobowiązania całym swoim majątkiem. W przypadku zabezpieczeń rzeczowych, odpowiedzialność dłużnika ograniczona jest jedynie do przedmiotu zabezpieczenia (nie odpowiada on swoim majątkiem), czyli dłużnik jest dłużnikiem rzeczowym a nie osobistym.
Wystawienie weksla jako zabezpieczenie
Jednym z najczęściej stosowanych zabezpieczeń jest wystawienie weksla in blanco wraz z deklaracją wekslową. Weksel taki potwierdza istnienie zobowiązań osób, które go podpisały, a jedyną osobą uprawnioną do realizacji praw wskazanych na wekslu jest prawny posiadacz weksla. Weksel po uzupełnieniu zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie wystawcy zapłacenia określonej sumy pieniężnej we wskazanym miejscu i czasie, stwarza bezwarunkową odpowiedzialność osób na nim podpisanych. Jest to odpowiedzialność niezależna od spełnienia jakichkolwiek warunków. Każda z osób podpisanych na wekslu zobowiązana jest niezależnie od zobowiązania innych osób z weksla i jest to odpowiedzialność solidarna. Jest to cecha charakterystyczna weksla – jego abstrakcyjność. Oznacza to, że zobowiązanie wekslowe powstaje niezależnie od przyczyny wystawienia weksla i niezależnie od celu jaki ma on realizować. Dla ustalenia zakresu odpowiedzialności wekslowej znaczenie ma wyłącznie dosłowna treść dokumentu weksla, nie ma zaś znaczenia wola i zamiar stron.
Weksel In blanco jest wekslem niezupełnym, który zostaje uzupełniony zgodnie z porozumieniem (deklaracją wekslową). Brak deklaracji wekslowej nie wpływa na ważność weksla, jednak wystawiając weksel in blanco wystawca upoważnia posiadacza weksla do uzupełnienia jego treści zgodnie ze swoją wolą. Posiadacz weksla in blanco może go więc wypełnić na kwotę odpowiadającą wierzytelności, na zabezpieczenie której weksel został wystawiony, może jednak zawyżyć uzgodnioną kwotę. Istnienie deklaracji wekslowej ułatwi wystawcy obronę przed nieuczciwym kontrahentem i pozwoli na przeprowadzenie dowodu, czy weksel in blanco wypełniony został zgodnie z zawartym porozumieniem. Weksel sam w sobie nie gwarantuje zapłaty, o ile nie stoi za nim majątek wystawcy lub innych osób podpisanych na wekslu.
Poręczenie wekslowe
W przypadku wystawienia weksla najlepiej jest także dodatkowo zabezpieczyć ten weksel poręczeniem wekslowym (aval) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części. Poręczenie może dać osoba trzecia lub nawet osoba, podpisana na wekslu. Poręczenie oznacza się wyrazem "poręczam" lub innym zwrotem równoznacznym; podpisuje je poręczyciel. Aval na odwrotnej stronie weksla powinien obligatoryjnie, prócz własnoręcznego podpisu poręczyciela, zawierać zwrot "poręczam" albo inny równoznaczny. Sam podpis na przedniej stronie wekslu uważa się za udzielenie poręczenia, wyjąwszy gdy jest to podpis wystawcy lub trasata. Poręczenie powinno wskazywać, za kogo je dano. W braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawcę. Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten, za kogo poręczył. Zobowiązanie poręczyciela wekslowego jest zobowiązaniem nieodwołalnym i nie może być odwołane przez awalistę nawet wówczas, gdy zostało udzielone na wekslu in blanco. Zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej. Poręczyciel wekslowy, który zapłacił weksel, nabywa prawa, wynikające z wekslu, przeciw osobie, za którą poręczył, i przeciw tym, którzy wobec tej osoby odpowiadają z wekslu.
Poddanie się egzekucji na podstawie aktu notarialnego
Inną możliwością zabezpieczenia wykonania zobowiązania jest oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji w trybie art. 777 § 1 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem tytułem egzekucyjnym jest akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub uiszczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, ilościowo w akcie oznaczonych, albo też obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, lokalu, nieruchomości lub statku wpisanego do rejestru gdy termin zapłaty, uiszczenia lub wydania jest w akcie wskazany. Oświadczenie dłużnika, może być złożone także w odrębnym akcie notarialnym.
Poręczenie cywilne
W obrocie często spotyka się także zabezpieczenie w postaci poręczenia cywilnego. Ta forma zabezpieczenia prawnego jest uważana za skuteczną, zwłaszcza przy należnościach dla osób fizycznych lub małych firm, w wysokości nie przekraczającej kilkunastu tysięcy złotych. Wczesne zawiadomienie poręczycieli o nieterminowych spłatach długu powoduje, że we własnym interesie powinni oni kontrolować bezpośrednio dłużnika i powodować dokonywanie przez niego terminowej spłaty zobowiązań. Przy zobowiązaniach o znacznej wysokości, korzystanie z tej formy jest uzależnione od zasobów majątkowych poręczyciela. Wierzyciel zawsze powinien zbadać, czy stan majątkowy poręczyciela stanowi realne zabezpieczenie spłaty długu. Zgodnie z art. 876 § 1 k.c. przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Jeżeli dłużnik pozostaje w związku małżeńskim, celowe ze względów praktycznych jest ustanowienie poręczenia przez współmałżonka (w każdym razie konieczna była by zgoda współmałżonka, aby w przyszłości móc egzekwować z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka), o ile jeszcze bardziej nie uzasadnia tego poręczenia posiadanie przez tego małżonka majątku odrębnego. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, udzielenie poręczenia wymaga zgody współmałżonka, jeżeli przekracza czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Poręczenie polega na zobowiązaniu się poręczyciela do spłaty zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik nie spłacił należności w oznaczonym w umowie terminie. Zobowiązanie poręczyciela musi być złożone na piśmie pod rygorem nieważności. Poręczyciel może poręczyć całe zobowiązanie albo jego część, co powinno być wyraźnie określone. To samo dotyczy kilku poręczycieli. W przypadku ograniczenia odpowiedzialności poręczycieli – można domagać się od nich zaspokojenia tylko w części w jakiej wyrazili zgodę na poręczenie.
Ustanowienie zabezpieczenia wykonania umowy jest możliwe o ile druga strona będzie chciała takiego zabezpieczenia udzielić. Istnieje bardzo wiele rodzajów prawnych zabezpieczeń wierzytelności. To z jakiej formy zabezpieczenia skorzystamy zależy często od określonych okoliczności, w tym np. od tego czy nasze zobowiązanie jest już wymagalne czy też nie. Bez zgody dłużnika a nawet wbrew jego woli możemy dokonywać zabezpieczeń w postępowaniu sądowym, a za jego zgodą w trakcie trwania zobowiązania. Do ustanowienia określonego zabezpieczenia może być wymagana także zgoda innych osób (współmałżonek, zgromadzenie wspólników itp.). Zabezpieczenia rzeczowe mają przewagę w pewnym zakresie nad zabezpieczeniami osobistymi, albowiem dotyczą konkretnej rzeczy, o ustalonej wartości z której można się zabezpieczyć (hipoteka na nieruchomości, zastaw itp.). Zabezpieczenia osobiste są z kolei proste do ustanowienia i nie wymagają ponoszenia znacznych kosztów (weksel, poręczenie wekslowe, poręczenie cywilne).
Jarosław Olejarz
Radca prawny
