Zgodnie z treścią art. 917 KC, przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 2011 r. (sygn. akt III PK 28/11) zauważył, że istotną cechą ugody jest wzajemność ustępstw czynionych przez strony. Ustępstwa te należy pojmować subiektywnie (a więc odnosić je nie do rzeczywistej, obiektywnie ustalonej treści stosunku prawnego, ale rozumienia przez każdą ze stron treści owego stosunku i jej przekonania o wielkości roszczeń z niego wynikających) i bardzo szeroko. Przez ustępstwa trzeba rozumieć jakiekolwiek umniejszenie uprawnień własnych strony lub zwiększenie uprawnień drugiej strony stosunku prawnego, czy też jakąkolwiek rezygnację z pierwotnie zajmowanego przez stronę stanowiska. Mimo, iż ugoda jest umową o swoistych cechach, to podlega ogólnym przepisom o czynnościach prawnych. Stosowanie do ugód unormowanych w art. 917 przepisów części ogólnej Kodeksu cywilnego dotyczy m.in. skutków prawnych zawartej ugody. Strona może zatem podnieść bezwzględną nieważność lub wzruszalność zawartej ugody z powołaniem się na przepisy o wadach czynności prawnych (art. 82-89 k.c.), z uwzględnieniem szczególnej – wobec art. 84 KC – regulacji art. 918 KC Zanegowanie ważności ugody może też nastąpić w razie zaistnienia okoliczności z art. 58 KC.
Ugoda może przybierać jednak postać nie tylko umownego kompromisu pomiędzy zwaśnionymi stronami, ale także formę sądową. W tym drugim przypadku mamy tak naprawdę nadal do czynienia z ugodą materialnoprawną, choć z pewnymi istotnymi modyfikacjami. Po pierwsze podlega ona regulacjom KPC, po drugie może być zawarta w każdym toczącym się postępowaniu cywilnym (chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej), po trzecie zawarcie ugody przed sądem niweczy konieczność wydania wyroku w sprawie, w związku z czym sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Ugoda sądowa ma zatem dwoisty charakter, łączący elementy materialnoprawne i procesowe. Jest czynnością procesową uprawnionych podmiotów, umożliwiającą wyłączenie dalszego postępowania co do istoty sprawy i prowadzącą do umorzenia postępowania. Jest też czynnością prawną (umową, ugodą w rozumieniu art. 917 k.c.). Nie można – przy ocenie zgodności czynności prawnej (ugody) z zasadami współżycia społecznego – pomijać przyczyny, które do jej zawarcia doprowadziły i okoliczności towarzyszących.
Zawarcie ugody, jak była już mowa na początku, nie jest jednoznaczne z tym, że będzie ona wiązać jej strony już na zawsze. Ustawodawca przewidział bowiem, że mogą zdarzyć się takie sytuacje, w których zawarcie ugody było nieprawidłowe. W związku z tym obowiązywanie ugody również jest etycznie i prawnie wątpliwe. Uchylenie ugody może się zatem wiązać jedynie z kwestią błędnego jej zawarcia. Zgodnie z art. 918 KC, uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Nie można jednak uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, chyba że została zawarta w złej wierze. Jednocześnie powinniśmy wiedzieć, że brak oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych ugody nie pozwala na przyjęcie, że jest ono skuteczne. Uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego w ugodzie może dotyczyć jedynie całości ugody, a nie wybranych niekorzystnych jej fragmentów. Sąd Najwyższy podkreśla przy tym, że ugoda sądowa z punktu widzenia prawa materialnego jest umową. Wprawdzie w takiej sytuacji nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej, ale ugoda sądowa jest skuteczna i wiąże strony dopóki nie zostanie prawnie podważona.
Skutków niewykonania ugody sądowej powinniśmy oczywiście szukać w KPC. Po pierwsze brak realizacji postanowień powyższej ugody przez jedną stronę powoduje możliwość przymusowego wykonania określonego zobowiązania. Strona pokrzywdzona na skutek niewykonania ugody może bowiem żądać tzw. wykonania zastępczego, a w niektórych przypadkach także egzekucji komorniczej. W tym celu „pokrzywdzony” składa do sądu, w którym znajdują się akta sprawy, wniosek o nadanie klauzuli wykonalności ugodzie sądowej. Pamiętajmy, aby dołączyć przedmiotową ugodę. Koszt takiego pisma jest zróżnicowany, a wszystko przez niejednolitą praktykę sądów. Niektóre z nich rezygnują z pobierania opłaty, inne zaś żądają 6 zł za stronę wydanego postanowienia.
Ciekawostką mogą być skutki niewykonania ugody wydanej przez sąd pracy. Ustawodawca uznał, że powyższy czyn stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika i jest zagrożony grzywną. Wykroczenie wskazane w art. 282 §2 Kodeksu pracy, może zostać popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r. (sygn. akt V KKN 389/01), gdy pracodawca, mimo zawartej poprawnie ugody przed sądem pracy, nie wykonuje jej postanowień, pracownikowi przysługuje prawo złożenia skargi do Państwowej Inspekcji Pracy. Inspektor uprawniony będzie do wystawienia mandatu karnego, zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
