Istota umowy zrzeczenia się dziedziczenia
Zgodnie z normą art. 1048 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.) spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim.
Jak wskazano w literaturze przedmiotu, przedmiotem umowy jest prawo do dziedziczenia z ustawy. Tym samym przyszły spadkobierca zrzeka się praw, które będą mu przysługiwały z mocy ustawy po przyszłym spadkodawcy. (Por. A. Kidyba, E. Niezbecka, Komentarz do art. 1048 Kodeksu cywilnego (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Wolters Kluwer 2011.) Umowa zrzeczenia się dziedziczenia nie ma charakteru czynności prawnej rozporządzającej ani też przysparzającej (por. I. Kozak, Umowa zrzeczenia się dziedziczenia, PS 2004, nr 11-12, s. 68).
Strony umowy zrzeczenie się dziedziczenia
Jak wskazano w doktrynie prawa spadkowego, umowa zrzeczenia się dziedziczenia zawierana jest pomiędzy przyszłym spadkodawcą a osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych. Zrzekającym się może być więc każda osoba z tego kręgu, niezależnie od kolejności powołania do dziedziczenia. Z kręgu osób zrzekających się wyłączona jest natomiast gmina i Skarb Państwa, z uwagi na konstrukcję dziedziczenia w Kodeksie cywilnym, gdyż spadkobiercy powołani w ostatniej kolejności zawsze nabywają spadek, niezależnie od swojej woli. (Podobnie A. Kidyba, E. Niezbecka, Komentarz do art. 1048 Kodeksu cywilnego (w: ) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, Wolters Kluwer 2011. Zobacz M. Pazdan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. II, wyd. 6, Warszawa 2011, s. 1269)
Forma umowy zrzeczenia się dziedziczenia
Norma art. 1048 zdanie drugie k.c. jednoznacznie przesądza formę umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Powinna być ona zawarta w formie aktu notarialnego, przy czym ustawodawca zastrzega powyższą formę szczególną pod rygorem nieważności. Oznacza to, że złożenie oświadczeń w innej formie (np. ustnej czy zwykłej pisemnej) powoduje nieważność umowy a tym samym jej bezskuteczność. Umowa zawarta wbrew normie art. 1048 k.c. nie wywoła skutków prawnych, a tym samym nie dojdzie do zrzeczenia się przez spadkobiercę ustawowego praw. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 lutego 2005 roku (sygn. akt II CK 322/04), spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej z przyszłym spadkodawcą, zawartej w formie aktu notarialnego (art. 1048 k.c.), zaś niezachowanie formy szczególnej aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej (art. 73 § 2 k.c.).
Skutki umowy zrzeczenia się dziedziczenia
Skutki zawarcia umowy zrzeczenia się dziedziczenia powstają dopiero z chwilą otwarcia spadku, a więc z chwilą śmierci spadkodawcy.
Ustawodawca w art. 1049 § 1 k.c. wskazał, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Warto przytoczyć tutaj tezy przedstawicieli doktryny prawa cywilnego, którzy podkreślają, że regułę z art. 1049 § 1 k.c. należy stosować, gdy zstępni zrzekającego się dziedziczyliby w jego miejsce, tj. przy dziedziczeniu ustawowym wstępowaliby w jego prawa, czyli otrzymaliby tylko to, co przypada zrzekającemu się. Stąd też przepis ten nie znajdzie zastosowania w sytuacji, gdy zrzekającymi się są rodzice spadkodawcy. (Podobnie J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1990, str. 78. Zobacz J. Kosik (w:) System prawa cywilnego, t. IV, pod red. J. Piątowskiego, Ossolineum 1986, str. 587-588.)
W umowie można jednak zastrzec, że wywołuje ona skutek prawny jedynie w stosunku do zrzekającego się, a więc tylko on będzie wyłączony z dziedziczenia ustawowego.
Zgodnie z normą art. 1049 § 2 k.c., zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
Jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia
Przepisy Kodeksu cywilnego jednoznacznie wskazują, że czynność prawna zrzeczenia się dziedziczenia jest umową, a więc dla jej skuteczności potrzebne jest złożenie oświadczeń woli przez obie strony. Dlatego też jednostronne oświadczenie przyszłego spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia nie wywołuje żadnego skutku prawnego. Jak zauważa Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 lutego 2005 roku (sygn. akt II CK 322/04), jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia nie ma więc znaczenia prawnego.
Podstawa prawna:
Art. 1047, art. 1048, art. 1049 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
Literatura:
I. Kozak, Umowa zrzeczenia się dziedziczenia, PS 2004, nr 11-12.
J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1990,
Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. II, wyd. 6, Warszawa 2011.
Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Wolters Kluwer 2011.
System prawa cywilnego, t. IV, pod red. J. Piątowskiego, Ossolineum 1986.
Źródło:
Tekst postanowienia Sądu Najwyższego, którego fragmenty wykorzystano w powyższym artykule pochodzi z bazy orzeczeń Sądu Najwyższego dostępnej pod adresem http://www.sn.pl.
