Definicja gospodarstwa rolnego i gruntów rolnych
Definicję zarówno gospodarstwa rolnego, jak i gruntów rolnych ustawodawca zawarł w przepisach części ogólnej Ustawy z dnia 25 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.). Wedle treści art. 55 (3) k.c. za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem (jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą) oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Z kolei w art. 46 (1) k.c. ustawodawca zdefiniował grunty rolne jako nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.
Sposób dokonania oceny, czy nieruchomość stanowi nieruchomość rolną (gospodarstwo rolne) Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 16 maja 2013 roku (sygn. akt IV CSK 256/13), ocena charakteru prawnego nieruchomości w celu ustalenia, czy stanowi ona nieruchomość rolną (gospodarstwo rolne), powinna być dokonywana w oparciu o plan zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku jego braku podstawą oceny będzie kataster, w którym wykazana nieruchomość stanowi użytki rolne (art. 92 ust. 1 i 2 u.g.n.). Do czasu przekształcenia ewidencji gruntów i budynków w kataster nieruchomości przez pojęcie katastru należy rozumieć ewidencję gruntów (art. 53a p.g.k.).
Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych
Dziedziczenie ustawowe gospodarstwa rolnego obejmuje grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha. Nieruchomościami rolnymi będą także wchodzące w skład gospodarstwa rolnego grunty pod budynkami mieszkalnymi i grunty niezbędne do korzystania z tych budynków (por. uchwała SN z dnia 30 maja 1996 roku, sygn. akt III CZP 47/96).
Cechy spadkobierców ustawowych
Cechy spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego ustawodawca wskazał w art. 1059 k.c. Spadkobiercy dziedziczą zgodnie z ustawą gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej (to znaczy wykonują pracę związaną z ziemią jako podstawowym środkiem produkcji; natomiast za osobę zatrudnioną bezpośrednio przy produkcji rolnej uważa się każdego, kogo praca ma bezpośredni związek z zadaniami wytwórczymi konkretnego gospodarstwa rolnego – por. postanowienie SN z dnia 15 czerwca 2010 roku, sygn. akt II CSK 37/10) albo
- mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
- są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
- są trwale niezdolni do pracy.
Kiedy gospodarstwo rolne dziedziczą wnuki
Zgodnie z art. 1060 k.c. po nowelizacji, która weszła w życie 1 października 1990 r., wnuki spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt. 1 i 2 k.c. (tj. stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej i mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej), dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć z powodu braku warunków przewidzianych w art. 1059 k.c. Innymi słowy: wnuki będą dziedziczyć gospodarstwo rolne w przypadku, gdy wykażą, że w chwili otwarcia spadku stale pracują przy produkcji rolnej albo mają przygotowanie zawodowe do jej prowadzenia. Dalsze przesłanki określone w art. 1059 pkt. 3 i 4 k.c., tj. małoletniość, pobieranie nauki lub trwała niezdolność do pracy, nie uprawniają wnuków spadkodawcy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W przypadku małoletnich pobierających naukę z reguły nie wchodzi w grę także przesłanka określona w pkt. 2 tego przepisu, chyba że wnuk zdążył ukończyć dającą kwalifikacje szkołę zawodową (por. postanowienie SN z dnia 15 czerwca 2010 roku, sygn. akt II CSK 37/10).
Nowe brzmienie art. 1060 k.c. oznacza, że wnuki spadkodawcy mogą dziedziczyć, gdy ich wstępny nie dożył otwarcia spadku albo jest za takiego uważany, a ponadto wtedy gdy wstępny taki nie spełnia warunków z art. 1059 k.c. Dlatego też wnuki spadkodawcy nie mogą doznać przeszkody w dziedziczeniu gospodarstwa rolnego z tej tylko przyczyny, że ich wstępny, który spadek odrzucił, nie dziedziczyłby gospodarstwa rolnego. Brak jest bowiem podstaw do różnicowania uprawnień zstępnych spadkobiercy do dziedziczenia w zależności od tego, czy nie dożył on otwarcia spadku, czy też traktowany jest tak, jak gdyby nie dożył otwarcia spadku. Podstawy ku temu nie daje art. 1012 k.c., a stanowisko przeciwne wymagałoby wyraźnego uregulowania ustawowego (por. postanowienie SN z dnia 4 czerwca 2004 roku, sygn. akt III CK61/03).
Wyżej wskazane zasady stosuje się także do dalszych zstępnych (zob. art. 1060 § 2 k.c.).
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez rodzeństwo
W razie gdy spadkodawca pozostawił zstępnych, ale nie mogą oni dziedziczyć gospodarstwa rolnego z powodu niespełnienia warunków wymienionych w art. 1059 lub 1060 k.c., to do kręgu spadkobierców dochodzi także rodzeństwo spadkodawcy, jednakże z tym zastrzeżeniem, żeby w chwili otwarcia spadku rodzeństwo musi spełniać wymogi, o których mowa w art. 1059 pkt. 1 i 2 k.c. Trwała niezdolność do pracy nie stanowi dla rodzeństwa spadkodawcy legitymacji uprawniającej do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Ta okoliczność jest istotna w świetle art. 1059 pkt. 4 k.c. tylko w stosunku do spadkobierców wyłonionych na podstawie ogólnych przepisów art. 931-937 k.c. (por. postanowienie SN z dnia 20 września 2001 roku, sygn. akt II CKN 703/99). Tym samym można by powiedzieć, że rodzeństwo spadkodawcy wypiera w dziedziczeniu gospodarstwa rolnego (w konkretnym przypadku udział współwłasności gospodarstwa rolnego) zstępnych spadkodawcy, gdy ci ostatni nie spełniają warunków wskazanych w art. 1059 lub 1060 k.c., ale tylko wtedy, gdy spełnia ono warunki określone w art. 1059 pkt. 1 lub 2 k.c., tj. stale pracuje bezpośrednio przy produkcji rolnej albo ma przygotowanie zawodowe do jej prowadzenia (por. postanowienie SN z dnia 12 października 2001 roku, sygn. akt V CKN 469/00).
Kiedy gospodarstwo rolne dziedziczą dzieci rodzeństwa albo dalsi zstępni
W granicach określonych w art. 934 k.c. dzieci rodzeństwa spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt. 1 i 2 k.c. (tj. stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo mają przygotowanie zawodowe do jej prowadzenia), dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć z powodu niespełniania warunków przewidzianych ustawowo. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. W myśl art. 934 k.c. przypadający udział spadkowy temu z rodzeństwa spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku, dziedziczą jego zstępni, a więc dzieci, wnuki itd.
Kiedy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego stosuje się reguły ogólne Jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia zgodnie z ustawą nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych.
Ogólne zasady dziedziczenia wyrażone zostały w unormowaniach art. 931–937 k.c. Należy jednak podzielić stanowisko części przedstawicieli doktryny prawa spadkowego, którzy podkreślają, iż mimo że na podstawie art. 1063 k.c. następuje powrót do ogólnych zasad dziedziczenia przy dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, to stanowi ono nadal wyodrębnioną część spadku, chociażby ze względu na normę art. 1070 i art. 1070 (1) k.c. (por. A. Kidyba, B. Niezbecka, Komentarz do art. 1063 k.c. , (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, Spadki, red. A. Kidyba, wyd. 3, Wolters Kluwer 2012).
Podstawa prawna:
Art. 934, art. 1012, art. 1058, art. 1059, art. 1060, art. 1062, art. 1063, art. 1070, art. 1070 (1) Ustawy z dnia 25 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
Literatura:
Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, Spadki, red. A. Kidyba, wyd. 3, Wolters Kluwer 2012.
