Oskarżycielem jest z reguły prokurator – dotyczy to przede wszystkim przestępstw ściganych z urzędu. W przypadku przestępstw prywatnoskargowych, udział prokuratora nie zawsze będzie możliwy i konieczny. Pozycja oskarżyciela posiłkowego nie ma jednak nic wspólnego z tego rodzaju przestępstwami, pojawia się on bowiem wyłącznie przy przestępstwach publicznoskargowych.
Jak stanowi art. 53 KPA, w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Z powyższego wynika, że oskarżyciel posiłkowy jest tak naprawdę fakultatywną postacią w postępowaniu karnym – pokrzywdzony nie musi bowiem korzystać z przysługującego mu uprawnienia i występować w roli oskarżyciela. Jeżeli jednak pokrzywdzony zdecyduje się wystąpić w tej roli, musimy pamiętać, że może to uczynić nie tylko w ramach postępowania pierwszoinstancyjnego. Jak podkreślił bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 maja 2001 r. (sygn. akt III KKN 576/98), uprawnienie oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępowaniu sądowym w charakterze strony nie jest ograniczone ze względu na etap postępowania sądowego. Oskarżyciel posiłkowy ma więc prawo realizowania swych interesów procesowych i podejmowania czynności przysługujących stronie postępowania również w postępowaniu apelacyjnym, z wszystkimi wiążącymi się z jego statusem konsekwencjami procesowymi. Pozbawienie go tego prawa, polegające na wyeliminowaniu oskarżyciela posiłkowego z udziału w całym postępowaniu drugoinstancyjnym jest rażącym naruszeniem nie tylko wskazanych przepisów, lecz także zasady prowadzenia procesu z udziałem czynnych i biernych stron postępowania, w celu umożliwienia im – w granicach przyznanych uprawnień – pełnienia funkcji wynikającej z roli procesowej.
Zgodnie z treścią art. 45 KPK, jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia jednak uprawnień oskarżyciela posiłkowego. Z drugiej strony dopuszczenie pokrzywdzonego do udziału w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego w późniejszej fazie postępowania, w zakresie nie oznacza, że w sposób automatyczny przywraca się temu pokrzywdzonemu możliwość podjęcia czynności procesowych przypisanych wcześniejszym fazom postępowania, a których termin podjęcia już upłynął. Uprawnienia te aktualizują się jedynie na przyszłość, co nie wyłącza możliwości podniesienia zarzutu naruszenia uprawnień do udziału we wcześniejszych fazach postępowania, jeżeli istnieje jeszcze możliwość złożenia środka zaskarżenia, w których zarzut taki może zostać podniesiony. Brak natomiast jest w takim wypadku uprawnienia o przywrócenie terminu do wykonania danej czynności, jeżeli termin miał charakter zawity, a dana czynność była zarezerwowana dla stron postępowania. Dopuszczenie pokrzywdzonego do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego nie tworzy bowiem fikcji posiadania uprawnień związanych ze statusem strony także przed momentem takiego dopuszczenia. Z wnioskiem o przywrócenie terminu do wykonania danej czynności może natomiast zwrócić się wyłącznie strona postępowania, która ten status posiadała w chwili, gdy biegł termin zawity do wykonania danej czynności.
