Klasyczna ochrona własności
Rozwinięciem konstytucyjnej ochrony prawa własności są unormowania przepisów Kodeksu cywilnego, które przyznają właścicielowi szereg uprawnień w przypadku, gdy przysługujące mu prawo zostanie naruszone. Do tzw. klasycznych środków ochrony własności należy zaliczyć roszczenie windykacyjne oraz roszczenie negatoryjne.
Roszczenie windykacyjne oraz legitymacja do wytoczenia powództwa
Roszczenie windykacyjne jest pokłosiem zasady wyrażonej w prawie cywilnym, w świetle której to właścicielowi przysługuje wyłączne prawo do posiadania rzeczy, korzystania z niej i rozporządzania nią. W sytuacji gdy prawo własności zostanie faktycznie naruszone, aktualizuje się norma art. 222 § 1 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.), pozwalająca właścicielowi żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz ta została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczonym przedmiotem własności. Tym samym, jak wskazał Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia z dnia 5 marca 2013 roku (sygn. akt I ACa 1208/12), treścią przewidzianego w art. 222 § 1 k.c. roszczenia windykacyjnego, zwanego także roszczeniem wydobywczym, jest przyznane właścicielowi żądania wydania oznaczonej rzeczy przez osobę, która nią włada. Roszczenie to służy przywróceniu właścicielowi władztwa nad rzeczą, a więc ochronie jednego z podstawowych atrybutów prawa własności, dlatego określa się je jako roszczenie nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi. Jednakże aby w ogóle można było mówić o roszczeniu windykacyjnym, treścią roszczenia musi być żądanie wydania rzeczy, które wynika z prawa własności. Legitymowanym do wystąpienia z takim roszczeniem windykacyjnym jest właściciel rzeczy, na którym w myśl art. 6 k.c. spoczywa ciężar udowodnienia, że przysługuje mu prawo własności. Biernie legitymowana jest natomiast osoba, która faktycznie włada cudzą rzeczą bez podstawy prawnej, a zatem zarówno posiadacz, jak i osoba władająca nią w cudzym imieniu, czyli dzierżyciel, przy czym to znowu na właścicielu spoczywa obowiązek udowodnienia, że pozwany włada rzeczą, fizyczne władanie rzeczą przez pozwanego stanowi bowiem przesłankę skutecznego pozwania w procesie windykacyjnym.
Powództwo windykacyjne a nadużycie prawa
Wedle normy art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Mając na uwadze treść przywołanego wyżej przepisu, rodzi się pytanie o relację instytucji nadużycia prawa i roszczenia windykacyjnego. Czy możliwe jest oddalenie powództwa windykacyjnego na podstawie art. 5 k.c.? Odpowiedzi na to pytanie udzielił Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 4 kwietnia 2013 roku (sygn. akt I ACa 815/12), stwierdzając, że nie można wykluczyć możliwości oddalenia powództwa windykacyjnego na podstawie art. 5 k.c., a więc w związku z nadużyciem prawa. Również Sąd Najwyższy nie wyklucza możliwości oddalenia powództwa windykacyjnego na podstawie art. 5 k.c., podkreślając przy tym, że może to nastąpić zupełnie wyjątkowo (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1992 r. – II CRN 99/92; z dnia 3 października 2000 r. – I CKN 287/00; z dnia 18 stycznia 2007 r. – I CSK 223/06).
Roszczenie negatoryjne i jego istota
Roszczenie negatoryjne opisane zostało w art. 222 § 2 k.c. Przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Istotę roszczenia negatoryjnego opisał Sąd Apelacyjnego w Gdańsku w wyroku z dnia 27 lutego 2013 roku (sygn. akt V ACa 36/13). Zdaniem sądu roszczenie negatoryjne, będąc prawnorzeczowym środkiem ochrony własności, jest wymierzone – podobnie jak roszczenie windykacyjne – przeciwko trwałemu wkroczeniu w sferę uprawnień właściciela przez osobę nieuprawnioną. Jednakże w przeciwieństwie do roszczenia windykacyjnego chroni przed naruszeniem, które może się wyrazić w wytworzeniu ciągłego lub powtarzającego się i grożącego powtarzaniem pogwałcenia sfery uprawnień właściciela. Chodzi oczywiście o stan zakłócenia mniej drastycznego od pozbawienia właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Wypada wszakże zastrzec, że roszczenie negatoryjne nie obejmuje swoją ochroną usunięcia skutków wyrządzonej szkody.
Klasyczne roszczenia ochrony własności nieruchomości a przedawnienie
W przypadku gdy przedmiotem prawa własności jest nieruchomość, przedawnienie tak roszczenia windykacyjnego, jak i negatoryjnego nie następuje. Wprost wyraża to art. 223 k.c., zgodnie z którym roszczenia właściciela przewidziane w artykule 222 k.c. nie ulegają przedawnieniu, jeżeli dotyczą nieruchomości.
Podstawa prawna:
Art. 5, art. 6, art. 222, art. 223 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
