Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja, przy czym postanowienie wydane przez Policję zawsze zatwierdza prokurator. O odmowie wszczęcia albo umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego – z pouczeniem o przysługujących im uprawnieniach. Jak podkreśla R. A. Stefański „ustawodawca zakreślił temu organowi termin do podjęcia decyzji w tej sprawie – ma to nastąpić niezwłocznie. Termin ten ma charakter instrukcyjny i jest określony nie przez jednostkę czasu, lecz w sposób ogólny. Z treści przepisów KPK wynika, że nie ma on takiego samego znaczenia. O ile nie budzi wątpliwości, że w art. 244 § 4 KPK chodzi o natychmiastowe podjęcie określonych działań i termin ten nie może przekroczyć 48 godzin, o tyle w art. 463 § 1 KPK oznacza okres przekraczający 48 godzin, skoro w § 1 tego przepisu jest mowa o niezwłocznym przekazaniu zażalenia, a w § 2, kierując się potrzebą jak najszybszego przekazania zażalenia, określono ten czas na nie dłuższy niż 48 godzin. W art. 305 § 1 KPK chodzi o znaczenie tego terminu w tym dłuższym wymiarze. W doktrynie wskazuje się, że jest to okres kilku dni i nie powinien przekraczać 3 dni”.
Niezależnie od kwestii podejmowania decyzji w przedmiocie prowadzenia śledztwa, część przepisów w omawianym zakresie ulegnie zasadniczej zmianie – w odniesieniu do kręgu podmiotów uprawnionych do zaskarżenia postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa lub o jego umorzeniu. Wszystko za sprawą przygotowywanej nowelizacji KPK, która ma wprowadzić niemałą rewolucję do polskiej procedury karnej. Jedną ze zmian jest wprowadzenie możliwości zaskarżania postanowień o odmowie wszczęcia śledztwa przez zawiadamiającego o przestępstwie. Zaznaczmy od razu, że takie uprawnienie będzie przysługiwało tylko w stosunku do określonych kategorii przestępstw.
Zgodne z obecnie obowiązującą treścią art. 306 KPK, pokrzywdzonemu oraz instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, a stronom – na postanowienie o jego umorzeniu. Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt. Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie. Zasadą jest, że zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje prokurator nadrzędny. Są jednak wyjątki, a jednym z nich jest unormowanie przewidziane w powyższym przepisie dotyczące trybu zaskarżania postanowień o odmowie wszczęcia albo o umorzeniu postępowania przygotowawczego. W takich to przypadkach ustawodawca ustanowił sądową kontrolę postanowień prokuratora, jeżeli prokurator nadrzędny, do którego zostało wniesione zażalenie, jego nie uwzględni. To sąd zatem, a nie prokurator nadrzędny, jest w pełni organem odwoławczym, może bowiem zaskarżone postanowienie utrzymać w mocy, zmienić je lub uchylić w całości lub części i przekazać prokuratorowi do ponownego rozpoznania. Prokuratorowi nadrzędnemu przysługują natomiast ograniczone uprawnienia, bowiem może on jedynie przychylić się do zażalenia, a więc uwzględnić w całości żądanie skarżącego.
Zmiany w omawianym zakresie będą obejmowały prawo zaskarżenia postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa również przez zawiadamiającemu o przestępstwie (oprócz oczywiście dotychczasowego kręgu podmiotów uprawnionych do takiego zaskarżenia), o ile oczywiście czynem tym zostały naruszone, choćby pośrednio, jego prawa. Jak pisałem wcześniej, zmiany w tym zakresie będą dotyczyły określonej kategorii przestępstw – łapownictwa, przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego, fałszywego zeznania, bezprawnego wpływ na świadków, biegłych, tłumaczy i innych uczestników postępowania, przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów i przestępstwa przeciwko mieniu. Na zakończenie pamiętajmy także, że tylko uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt.
