Spis treści
Czym jest zachowek?
Zachowek definiuje Kodeks cywilny. Zgodnie z art 991 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Przynależność do kręgu osób wskazanych w art. 991 § 1 KC warunkuje więc możliwość nabycia prawa do zachowku.
Pokrycie zachowku
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Rozwiązanie przyjęte w przytoczonym wyżej art. 991 § 2 KC oznacza, że to do spadkodawcy należy decyzja w zakresie sposobu zaspokojenia osób uprawnionych do zachowku. Spadkodawca w tej mierze może dokonać na rzecz takich osób darowizn, powołać je do spadku bądź uczynić na ich rzecz zapisy (także zapisy windykacyjne). Gdy okaże się, że uzyskiwana w ten sposób korzyść jest co najmniej równa wartości tego, co uprawniony do zachowku otrzymałby, gdyby dziedziczenie po zmarłym następowało wyłącznie na podstawie porządku ustawowego, zachowek należy uznać za pokryty. W sytuacji gdy ta korzyść jest mniejsza, uprawnionemu przysługuje roszczenie o uzupełnienie zachowku, ewentualnie gdy uprawniony nie otrzymał niczego – roszczenie o pokrycie zachowku. Wybrany przez spadkodawcę sposób zaspokojenia uprawnionego do zachowku jest wiążący dla tego ostatniego. Katalog postaci pokrycia należnego zachowku, zawarty w art. 991 § 2 KC, ma charakter zamknięty.
Żądanie zachowku jako nadużycie prawa
Problematyka nadużycia prawa uregulowano w art 5 KC. Wskazuje on, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. W praktyce pojawiło się pytanie, czy żądanie zachowku również może być postrzegane przez pryzmat zachowania spełniającego przesłanki z art 5 KC. Przede wszystkim należy jednak podkreślić, że zakres zastosowania art. 5 KC powinien być wąski, gdyż ocena, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, które to obowiązki – nawet wbrew woli zmarłego – nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu takiej oceny. Niemniej możliwa jest sytuacja, kiedy art. 5 KC znajdzie zastosowanie, a roszczenie uprawnionego do zachowku będzie traktowane jako nadużycie prawa. Priorytetem prawa cywilnego jest ochrona praw podmiotowych, tak więc odmowa udzielenia takiej ochrony osobie, która korzysta z przysługującego jej prawa podmiotowego w sposób zgodny z jego treścią, może mieć miejsce zupełnie wyjątkowo i musi być uzasadniona istnieniem szczególnych okoliczności uzasadniających przyjęcie, że w określonym układzie stosunków uwzględnienie powództwa prowadziłoby do skutków szczególnie dotkliwych i nieakceptowanych (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 640/10 i z dnia 24 stycznia 2013 r., II CSK 286/12).
