Dodatkowo wnioskodawcy podkreślali, że z analizy przepisów wynikało, że o przyznanie specjalnego zasiłku opiekuńczego, który to zasiłek wprowadziła ww. ustawa w art. 16 a – mogą ubiegać się jedynie osoby, na których ciąży obowiązek alimentacyjny na podstawie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zasiłek ten ma zrekompensować opiekunom niemożność uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego na mocy art. 17 ust. 1 b ustawy o świadczeniach rodzinnych. Wnioskodawcy wskazali również, że z prawa do tego specjalnego zasiłku opiekuńczego nie skorzystają jednak wszystkie osoby, które zrezygnowały z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Wprowadzone zostało bowiem kryterium dochodowe, od spełnienia którego uzależnione jest przyznanie zasiłku. Jak zauważają wnioskodawcy, taki wymóg nie został przewidziany w przypadku świadczenia pielęgnacyjnego. W opinii wnioskodawców, specjalny zasiłek opiekuńczy stanowi substytut świadczenia pielęgnacyjnego, który nie dość, że jest obwarowany bardziej restrykcyjnymi zasadami jego przyznania, to jego wysokość wynosi miesięcznie 520 zł, podczas gdy świadczenie pielęgnacyjne wypłacane jest co miesiąc w wysokości 620 zł. Co więcej, wnioskodawcy wskazywali, że zakwestionowane przepisy godzą w konstytucyjną zasadę równości a wprowadzone kryterium dochodowe dodatkowo dyskryminuje osoby opiekujące się dorosłymi osobami niepełnosprawnymi.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że
- art. 16a ust. 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 69 konstytucji;
- art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych, w zakresie, w jakim różnicuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą niepełnosprawną po ukończeniu przez nią wieku określonego w tym przepisie ze względu na moment powstania niepełnosprawności jest niezgodny z art. 32 ust. 1 konstytucji.
Oznacza to, że zróżnicowanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą niepełnosprawną po ukończeniu przez nią wieku określonego w tym przepisie ze względu na moment powstania niepełnosprawności jest niezgodne z konstytucją.
Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że jedną z podstawowych zasad demokratycznego państwa prawnego jest zasada pomocniczości, zgodnie z którą pomoc władz publicznych może być przyznawana dopiero wtedy, gdy obywatele nie są w stanie samodzielnie bądź w gronie najbliższych osób, zadbać o własne potrzeby życiowe. Przy czym pomoc udzielana przez władze publiczne również osobom niepełnosprawnym nie musi polegać wyłącznie na przyznawaniu przysporzeń finansowych. Pomoc powinna być dostosowana do okoliczności, w jakich znajdują się beneficjenci. Art. 69 konstytucji nakazuje ustawodawcy podjąć działania, które zapewnią efektywne wsparcie osób niepełnosprawnych, nie wskazując tym samym formy pomocy udzielanej niepełnosprawnym, a w wypadku świadczeń finansowych, ich wysokości. Dlatego też – według Trybunału – przepis ten nie może być rozumiany, jako dający podstawę do oczekiwania konkretnych przysporzeń.
Specjalny zasiłek opiekuńczy jest formą pomocy przyznawanej przez państwo osobom niepełnosprawnym. Punktem odniesienia dla ustawodawcy decydującego o przyznaniu tego świadczenia powinna być konkretna rodzina. Art. 71 ust. 1 Konstytucji RP stanowi o prawie do szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej. Posłużenie się kryterium dochodu rodziny w celu sprawdzenia jej sytuacji finansowej nie jest zatem arbitralne. Służy dokonaniu oceny czy podmiot ubiegający się o wsparcie rzeczywiście potrzebuje pomocy finansowej.
Ponadto, Trybunał stwierdził, że osoby, które rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad najbliższą osobą niepełnosprawną, tworzą co do zasady grupę podmiotów podobnych ubiegających się o świadczenie pielęgnacyjne. W ramach tak wyznaczonej grupy dopuszczalne jest jednak odmienne traktowanie tych osób, które sprawują opiekę nad niepełnosprawnymi dziećmi. Przepisy Konstytucji RP zapewniają bowiem szczególną opieką nad dziećmi ze strony władzy publicznych.
Przesłanka wieku powstania niepełnosprawności osoby wymagającej opieki, stanowiąca warunek przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, powoduje zróżnicowanie sytuacji prawnej również w gronie opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych. Takie zróżnicowanie w wersji przyjętej przez ustawodawcę nie znajduje konstytucyjnego uzasadnienia. Prawodawca powinien w taki sam sposób uregulować prawo do świadczenia pielęgnacyjnego opiekunów osób niepełnosprawnych, które nie są dziećmi. Tego rodzaju zróżnicowanie mogłoby być uznane za zasadne tylko w przypadku, gdyby opierało się na obiektywnych kryteriach odnoszących się do oceny całokształtu sytuacji materialnej osoby niepełnosprawnej.
Na koniec należy wskazać, że wykonanie wczorajszego wyroku Trybunału Konstytucyjnego wymaga podjęcia niezbędnych oraz niezwłocznych działań ustawodawczych prowadzących do przywrócenia równego traktowania opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych. Ustawodawca ma w tej kwestii pewien margines swobody, przy czym powinien uwzględnić zarówno możliwości finansowania świadczeń z budżetu państwa oraz uszanować poprawnie nabyte prawa osób, które korzystają obecnie ze świadczeń w zaufaniu do państwa.
Podstawa prawna:
art. 16a ust. 2, art. 17 ust. 1b ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. 2003 nr 228 poz. 2255);
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 października 2014 r. (sygn. akt K 38/13).
