Skomplikowane relacje rodzinne mogą jednak spowodować, że nieoczekiwanie spadek wolą zmarłego przypadnie albo tylko niektórym spadkobiercom albo zupełnie obcym osobom. Instytucją, która ma za zadanie zrekompensować spadkobiercom ustawowym pominięcie ich w testamencie jest zachowek. Kwestie dotyczące zachowku zostały uregulowane w art. 991-1011 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964r., Nr 16, poz. 93 ze zm.). Zachowek stanowi równowartość części udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu, gdyby dziedziczył z ustawy. Osobie niewskazanej w testamencie, a mającej prawo do spadku z mocy ustawy, przysługuje więc roszczenie o zachowek względem wyznaczonych przez spadkodawcę spadkobierców. Uprawniony do zachowku otrzymuje pieniężną rekompensatę, natomiast nie staje się spadkobiercą (w konsekwencji np. nie odpowiada za długi spadkowe). Głównym zobowiązanym z tytułu zachowku jest spadkobierca. Jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osób, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku, sumy odpowiadającej wysokości zachowku.
Przesłanką nabycia prawa do zachowku jest dziedziczenie według ustawy.
Uprawnionymi do zachowku są przede wszystkim dzieci i małżonek, w dalszej kolejności wnuki, prawnuki i rodzice spadkodawcy. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, prawo do zachowku przechodzi na jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy. W przypadku braku zstępnych spadkodawcy, do zachowku są uprawnieni jego rodzice. Analogicznie należy traktować sytuację, w której dana osoba żyje, jednak jest traktowana tak jakby nie dożyła otwarcia spadku np. została uznana za niegodną dziedziczenia, odrzuciła spadek lub zrzekła się dziedziczenia po spadkodawcy.
Prawa do żądania zachowku jest pozbawiony małżonek w sytuacji gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji a żądanie to było uzasadnione. Zachowku nie może domagać się również osoba, która zrzekła się dziedziczenia na drodze umowy ze spadkodawcą albo została skutecznie wydziedziczona w testamencie. Wydziedziczenie jest pozbawieniem prawa do zachowku, który przysługiwałby spadkobiercom na podstawie dziedziczenia ustawowego. Przyczyna wydziedziczenia musi bezpośrednio wynikać z treści testamentu. Spadkodawca może pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, w sytuacji gdy uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, jak również gdy uporczywie nie dopełnia względem niego obowiązków rodzinnych np. nie zapewnia mu opieki. Wydziedziczenie nie nastąpi, gdy spadkodawca przebaczy osobie uprawnionej do zachowku. Dzieci osoby wydziedziczonej są uprawnione do zachowku po spadkobiercy. Przyczyną pozbawienia zachowku jest także niegodność dziedziczenia. Ma ona miejsce w przypadku gdy krewny popełnił ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy, nakłonił go podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu, umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił ten dokument bądź świadomie skorzystał z takiego fałszywego testamentu.
Wyliczając zachowek należy ustalić jaki udział przypadałby danej osobie, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu.
Wysokość zachowku nie ma stałej wartości. Jest też uzależniona od wieku oraz charakterystyki spadkobiercy ustawowego. Co do zasady zachowek wynosi 1/2 tego, co dana osoba otrzymałaby gdyby dziedziczyła ustawowo. Jednakże wobec osób trwale niezdolnych do pracy oraz osób małoletnich zachowek wynosi 2/3 tego, co otrzymaliby przy dziedziczeniu ustawowym.
Osoba ubiegająca się o zachowek musi pamiętać o tym, iż na zachowek zalicza jej się wszystko to co otrzymała od spadkodawcy zarówno w formie darowizny przed śmiercią, jak i w formie zapisu bądź polecenia w testamencie.
W sytuacji, gdzie uprawnionymi są dzieci spadkodawcy do zachowku zalicza się koszty wychowania, oraz wykształcenia, które poniósł spadkodawca, jeśli przekroczyły przeciętną wartość w danym środowisku. Darowizna podlega doliczeniu niezależnie od tego, czy nadal znajduje się u osoby uprawnionej, czy też uległa zużyciu bądź zniszczeniu. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest wnuk spadkodawcy zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę dokonaną na rzecz jego rodzica, czyli dziecka spadkodawcy.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn (np. prezentów urodzinowych) dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami bądź uprawnionymi do zachowku. Do wartości zachowku nie wlicza się również darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie gdy nie miał dzieci, chyba że darowizna została dokonana na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się dziecka. Przy ustalaniu zachowku dla małżonka nie uwzględnia się darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa.
Roszczeń z tytułu zachowku przy dziedziczeniu testamentowym nie można dochodzić po upływie 3 lat od ogłoszenia testamentu.
Powództwo z tytułu zachowku wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.
