Artykuł 256 kodeksu karnego penalizuje zachowanie polegające na publicznym propagowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwowego oraz nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość. Natomiast zgodnie z zakwestionowanym przepisem odpowiedzialności karnej podlega każdy, kto (nie tylko działa publicznie) produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła treści określone w art. 256 § 1 kodeksu karnego. Zdaniem wnioskodawców zawarte w kwestionowanym przepisie terminy są nieostre i mogą prowadzić do dowolnej interpretacji przepisu. Narusza to zasadę demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 konstytucji poprzez podważenie bezpieczeństwa prawnego obywateli, zaufania do stanowionego przez państwo prawa, oraz wymogu dostatecznej określoności norm prawnych dotyczących praw obywateli. Ustawodawca nie może poprzez niejasne formułowanie treści przepisów pozostawiać organom mającym je stosować nadmiernej swobody przy ustalaniu ich zakresu podmiotowego i przedmiotowego, bowiem jest to sprzeczne z konstytucją oraz Europejską Konwencją Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Zakwestionowany przepis – w opinii wnioskodawców nie spełnia wymogu precyzyjności i przewidywalności. Pozwala ponadto na arbitralne rozstrzyganie o odpowiedzialności karnej. Narusza przez to konstytucyjne prawo do prywatności jak również konstytucyjną zasadę proporcjonalności. Nieproporcjonalność rozwiązania wprowadzonego kwestionowanym przepisem przejawia się również w tym, iż może ono prowadzić do sytuacji, w której świadomość grożącej sankcji karnej będzie powstrzymywać od publicznych wypowiedzi oraz prowadzenia wolnej debaty publicznej co narusza postanowienia Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Wnioskodawcy podkreślają ponadto, że kary powinny być skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające, ale nie mogą być irracjonalne.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
- Art. 256 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny w części obejmującej wyrazy: "albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej", jest niezgodny z art. 42 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 i art. 2 konstytucji.
- Art. 256 § 2 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim przewiduje kryminalizację produkowania, utrwalania lub sprowadzania, nabywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, przewożenia lub przesyłania – w celu rozpowszechniania – druku, nagrania lub innego przedmiotu zawierającego treść określoną w art. 256 § 1 ustawy powołanej w punkcie 1, jest zgodny z art. 42 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 i art. 2 konstytucji.
- Art. 256 § 3 ustawy powołanej w punkcie 1 jest zgodny z art. 42 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 i art. 2 konstytucji oraz z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie. Wnioskodawca zakwestionował konstytucyjność rozszerzenia – w stosunku do treści art. 256 sprzed nowelizacji – odpowiedzialności karnej za czyny, które dotychczas nie stanowiły przestępstwa. Wskazał także na niewłaściwy sposób uregulowania. Trybunał uznał, że przedmiotem zaskarżenia był art. 256 § 2 i 3 k.k., nie zaś przepis zmieniający – art. 1 pkt 28 ustawy z 5 listopada 2009 r. nowelizującej kodeks karny.
Trybunał zauważył, że wejście w życie art. 1 pkt 28 ustawy z 2010 r. rozszerzyło odpowiedzialność karną na dwa zachowania określone w dodanym § 2 art. 256 k.k. Obejmuje ona (1) produkowanie, utrwalanie lub sprowadzanie, nabywanie, przechowywanie, posiadanie, prezentowanie, przewożenie lub przesyłanie – w celu rozpowszechniania – druku, nagrania lub innego przedmiotu zawierającego treść określoną w § 1 oraz (2) produkowanie, utrwalanie lub sprowadzanie, nabywanie, przechowywanie, posiadanie, prezentowanie, przewożenie lub przesyłanie – w celu rozpowszechniania – druku, nagrania lub innego przedmiotu będącego nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej.
Trybunał przy orzekaniu wziął pod uwagę standardy międzynarodowe, wynikające w szczególności z wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Vajnai przeciwko Węgrom. Trybunał zauważył, że choć zgodnie z art. 46 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wyroki ETPCz wiążą państwo – stronę postępowania w danej sprawie, to państwa trzecie, które są stroną EKPCz powinny dążyć do ukształtowania systemu ochrony praw człowieka w taki sposób, aby w jak najpełniejszym zakresie uwzględniać standardy wypracowane w orzecznictwie ETPCz na gruncie EKPCz.
Trybunał przyjął, że głównym wzorcem kontroli jest art. 42 ust. 1 konstytucji. Przepisem wobec niego związkowym jest art. 54 ust. 1 konstytucji. Nieokreśloność zakwestionowanej regulacji kodeksu karnego stanowić może bowiem zagrożenie dla wolności słowa. Poddanie kontroli zgodności art. 256 § 2 i 3 k.k. z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji było uzależnione od odpowiedzi na pytanie czy kwestionowana regulacja spełnia wymogi określoności przepisu prawa karnego. Jednakże zważywszy na treść wniosku, Trybunał zauważył, że kontrola art. 256 § 2 k.k. z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji jest możliwa tylko w zakresie w jakim przepis ten odnosi się do druku, nagrania lub innego przedmiotu będącego nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej. Wnioskodawca nie kwestionował bowiem konstytucyjności kryminalizacji zachowań objętych dyspozycją art. 256 § 1 k.k., a więc treści, o której mowa w art. 256 § 2 k.k.
Kwestia zgodności z konstytucją art. 256 § 2-3 k.k.
Trybunał uznał, że art. 256 § 2-3 k.k. w zakresie w jakim przewiduje kryminalizację produkowania, utrwalania, sprowadzania, nabywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, przewożenia lub przesyłania – w celu rozpowszechniania – druku, nagrania lub innego przedmiotu zawierającego treść określoną w art. 256 § 1 k.k. nie narusza zasady określoności przepisów prawa karnego. Trybunał podzielił stanowisko Marszałka Sejmu i Prokuratora Generalnego, że w art. 256 § 2 k.k. wskazany jest cel kierunkowy. Nie można uznać, że celem kwestionowanej regulacji jest wprowadzenie karalności każdego faktu posiadania przedmiotu o treści opisanej w § 1 art. 256 k.k. Świadczy o tym również treść art. 256 § 3 k.k., który wyłącza przestępność działań podejmowanych "w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej". Niewystarczająca określoność badanego fragmentu art. 256 § 2 k.k. nie może być również uzasadniona brakiem znamiona publicznego charakteru zachowań opisanych w tym przepisie. Ponadto, Trybunał zauważył, że zachowania opisane w art. 256 § 1 k.k. są pojęciami zastanymi, występującymi w innych przepisach kodeksu karnego.
Trybunał stwierdził również, że art. 256 § 2 k.k., w zakresie w jakim przewiduje kryminalizację produkowania, utrwalania, sprowadzania, nabywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, przewożenia lub przesyłania – w celu rozpowszechniania – druku, nagrania lub innego przedmiotu będących nośnikami symboliki totalitarnej, nie spełnia kryteriów określoności, wymaganych dla przepisów karnych. Nieokreśloność ta wynika z posłużenia się w przepisie karnym zwrotem: "druku, nagrania lub innego przedmiotu będących nośnikami symboliki totalitarnej". Trybunał przyjął, że odpowiedzialności karnej nie może podlegać posługiwanie się przedmiotami, których znaczenie może być wieloznaczne. Kontrolowany zwrot nie zawiera zamkniętej listy symboli, którymi posłużenie się jest zabronione. Jest regulacją wieloznaczną i niewystarczająco określoną. Braku wystarczającej określoności badanego fragmentu art. 256 § 2 k.k. nie naprawia unormowany w art. 256 § 3 k.k. kontratyp. W rezultacie zdaniem Trybunału na podstawie art. 256 § 2 k.k. ściganiu podlegać mogły zachowania, które nie są szkodliwe społecznie. Co więcej już samo zbyt pochopne wszczęcie postępowania karnego, mogłoby mieć, poza niepotrzebną ingerencją w prawa jednostki, efekt mrożący dla debaty publicznej. Zważywszy na orzeczenie o niezgodności art. 256 § 2 k.k. (we wskazanym zakresie) z art. 42 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 konstytucji, Trybunał stwierdził zbędność orzekania o zgodności art. 256 § 2 z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.
Orzekając o konstytucyjności art. 256 § 3 k.k., Trybunał przyjął, że art. 256 § 3 k.k. nie można – jako takiemu – postawić zarzutu nieokreśloności. Fakt, że konstrukcja kontratypu nie sanuje tej nieokreśloności art. 256 § 2 k.k., nie powoduje, że art. 256 § 3 k.k. jest nieokreślony. Trybunał podzielił także stanowisko Marszałka Sejmu, że art. 256 § 3 k.k. jest zgodny z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji. Przepis ten ogranicza bowiem, a nie rozszerza, dopuszczalny na podstawie art. 256 § 2 k.k. zakres ingerencji w wolność słowa.
