Obligatoryjna obrona zachodzi w postępowaniu karnym, gdy pojawią się przesłanki wynikające z art. 79 Kodeksu postępowanie karnego. Zgodnie z treścią tego przepisu, W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
- est nieletni,
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.
Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę. W wypadkach wskazanych powyżej udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego. Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.
Tak naprawdę kwestia obrony z urzędu pojawia się w sytuacji, gdy oskarżony nie ma możliwości skorzystania z pomocy adwokata. O ile bowiem sąd musi ustanowić dla niego obrońcę, jeśli zajdą przesłanki z art. 79 §1 KPK, o tyle w pozostałych sprawach oskarżony obrońcy mieć nie musi. Jak stanowi art. 78 KPK, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Ustanowienie obrońcy z urzędu nie jest jednak bezwzględne – sąd może bowiem cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Warto w tym miejscu także zaznaczyć, że maksymalna ilość obrońców jednego oskarżonego to trzech adwokatów. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 kwietnia 2013 r. (sygn. akt III KZ 17/13), niezamożność uzasadniającą przyznanie stronie obrońcy z urzędu w celu sporządzenia i podpisania wniosku o wznowienie postępowania należy wykazać występując o takiego obrońcę, ze wskazaniem i odpowiednim udokumentowaniem sytuacji materialnej i osobistej. Natomiast powoływanie się na okoliczności związane z tą sytuacją przy skarżeniu odmowy przyjęcia osobistego wniosku o wznowienie praktycznie już nie jest dopuszczalne.
Uzupełnieniem regulacji zawartej w KPK jest §284 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych. Zgodnie z powyższym przepisem, jeżeli oskarżony ubiegający się o wyznaczenie obrońcy z urzędu złoży wniosek, ale nie wykaże w sposób należyty, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, przewodniczący wydziału wyznaczy mu odpowiedni termin do uzupełnienia wniosku. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu lub w przypadku wątpliwości co do sposobu wykazania przez oskarżonego niemożności poniesienia kosztów obrony sprawę kieruje się na posiedzenie w celu merytorycznego rozpoznania wniosku.
Mając na uwadze powyższe, oskarżony, który chciałby skorzystać z pomocy zawodowego obrońcy, musi w tym celu złożyć odpowiedni wniosek do sądu, w którym toczy się dana sprawa. Dopiero po skutecznym wykazaniu niemożności poniesienia opłat związanych z ustanowieniem obrońcy, sąd będzie mógł przychylić się do żądania oskarżonego. Wniosek będzie na tyle skuteczny, na ile oskarżony udowodni, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny. Pamiętajmy zatem, aby w omawianym piśmie dokładnie określić kosztów utrzymania oskarżonego i jego bliskich: wysokość czynszu i opłat za media, kosztów wyżywienia i ubrania, stałych niezbędnych wydatków.
Na zakończenie jeszcze jedna ważna informacja – ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń. Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy może wyznaczyć dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów. Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania. Jeżeli kasacja lub wniosek zostaną wniesione, obrońca ten jest uprawniony do udziału w toczącym się postępowaniu.
