Adwokat z urzędu musi być wyznaczony w sytuacjach tzw. obligatoryjnej obrony, czyli w takiej sytuacji procesowej gdy ustawa nakazuje oskarżonemu posiadanie obrońcy. Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy, wówczas jest mu on wyznaczany z urzędu.
Oskarżony musi mieć adwokata jeżeli jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy albo zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Polskie prawo karne za nieletniego uznaje osobę do 17-go roku życia. Co do zasady nie ponosi ona odpowiedzialności karnej na podstawie kodeksu karnego. Wyjątek stanowią osoby w wieku od 15 do 17 lat, które dopuszczają się najpoważniejszych przestępstwa a stopień ich rozwoju, właściwości i warunki osobiste przemawiają za ich surowszym traktowaniem. Orzecznictwo wskazuje, iż tylko całkowita utrata słuchu, wzroku czy mowy, uprawnia do obrony obligatoryjnej. Zakłóceń psychicznych, które uniemożliwiają oskarżonemu rozpoznanie znaczenia swojego czynu lub pokierowanie swoim postępowaniem nie trzeba udowadniać, wystarczy jedynie uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy. Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Wyznaczenie obrońcy może zostać wówczas cofnięte.
Sąd ustanawia adwokata również wtedy, gdy uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.
Może to być spowodowane np. stopniem skomplikowania sprawy lub częściowym upośledzeniem zmysłów oskarżonego w postaci częściowej utraty słuchu lub wzroku czy niewyraźnej mowy. Oskarżony musi mieć również obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. Tutaj wymóg obrony obligatoryjnej został wprowadzony ze względu na wagę sprawy. Przyznanie adwokata z urzędu jest obowiązkowe w przypadku, gdy postępowanie toczy się przed sądem wojskowym, a oskarżonym jest żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego a także w sprawie przeciwko żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w związku z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa. Sąd jest zobowiązany ustanowić obrońcę z urzędu także wtedy, gdy w sprawie złożony był wniosek o wznowienie postępowania a oskarżony zmarł lub zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania a wnioskodawca nie ma wyznaczonego obrońcy z wyboru.
Oskarżony może sam żądać przyznania mu adwokata z urzędu. Taka sytuacja może mieć miejsce wtedy, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru a jednocześnie nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Musi to jednak odpowiednio udowodnić i udokumentować. Ocena przedstawionych dokumentów mających wykazać stan majątkowy oskarżonego należy do sądu. Błędna decyzja o nieprzyznaniu obrońcy z urzędu skutkować może uznaniem naruszenia prawa oskarżonego do obrony i uchyleniem danego wyroku oraz związanego z tym przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Adwokata z urzędu będzie musiał posiadać także oskarżony pozbawiony wolności w sytuacji, gdy nie ustanowił on obrońcy z wyboru a sąd nie zarządził jego sprowadzenia na rozprawę. Może to mieć miejsce w trakcie rozpoznawania apelacji w sprawie, posiedzenia rozpatrującego zażalenie na postanowienie kończące postępowanie, rozpoznawania zażalenia na zatrzymanie osoby czy też posiedzenia sądu odwoławczego przy rozstrzyganiu bezwzględnych przyczyn odwoławczych.
Wyznaczenie obrońcy uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń.
Adwokat może działać jedynie na korzyść oskarżonego. Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego. Obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności.
