Zgodnie z regulacją art. 21 KPSW, w postępowaniu w sprawie o wykroczenia obwiniony musi mieć obrońcę przed sądem, jeżeli:
- jest głuchy, niemy lub niewidomy;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.
W wypadku uzasadnionej wątpliwości co do poczytalności obwinionego, obowiązek korzystania z pomocy obrońcy ustaje, jeżeli powołany biegły stwierdzi, że poczytalność obwinionego nie budzi wątpliwości, chyba że sąd postanowi inaczej. Udział tak wyznaczonego obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy, a w posiedzeniu, jeżeli ustawa tak stanowi.
Niekiedy jednak obwiniony nie ma możliwości skorzystać z fachowej pomocy prawnej wykwalifikowanego prawnika. Nie oznacza to jednak, że przepis art. 21 KPSW nie będzie w takiej sytuacji stosowany. Jeżeli bowiem w wypadkach obligatoryjnej obrony, obwiniony nie ma obrońcy z wyboru, wyznacza mu się obrońcę z urzędu. Nie jest to jednak jedyna sytuacja, w której można wyznaczać obrońcę z urzędu. Art. 22 w/w aktu prawnego wskazuje, że gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, obwinionemu, który nie ma obrońcy z wyboru, wyznacza się na jego wniosek obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez poważnego uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Oczywiście sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 listopada 2011 r. (sygn. akt III KZ 77/11) podkreślił, że wyznaczenie, w trybie art. 22 KPSW, obrońcy z urzędu w postępowaniu w sprawie o wykroczenia uzależnione jest od kumulatywnego (łącznego) spełnienia dwóch warunków: niezamożności wnioskującego i interesu wymiaru sprawiedliwości. Przepis ten wymaga także, by obwiniony w sposób należyty wykazał pierwszą z przesłanek, przy czym – w odróżnieniu od art. 78 § 1 KPK – uszczerbek w utrzymaniu siebie i rodziny musi być poważny, a więc taki, który w istotny sposób utrudniłby mu niezbędne utrzymanie.
Obrońcę z urzędu wyznacza prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Pamiętajmy także, że odmowa ustanowienia obrońcy z urzędu nie podlega zaskarżeniu. Z racji niezaskarżalności owej odmowy, nie ma tez potrzeby jej uzasadniania. Jak podkreślił T. Grzegorczyk „Decyzja powołująca obrońcę z urzędu powoduje zawiązanie się stosunku obrończego i pełni taką samą rolę jak pełnomocnictwo obrończe udzielone obrońcy z wyboru przez stronę. Powinna ona wskazywać konkretnego adwokata (radcę prawnego), któremu powierza się obowiązki obrońcy, kodeks nie zna bowiem – istniejącej ongiś tylko w procesie karnym – możliwości zwracania się do zespołu adwokackiego, którego kierownik delegował obrońcę. Ponieważ powołanie obrońcy z urzędu polega nie na narzuceniu obwinionemu określonego adwokata (radcy prawnego), ale na zapewnieniu mu fachowej pomocy prawnej przez zaufanie do instytucji adwokata i radcy prawnego w ogóle, a nie tylko do danej osoby, przeto nie ma przeszkód, aby obrońca z urzędu mógł się substytuować bez zgody organu, który go powołał.”
