Niezależnie od tego czy mówimy o majątkowych czy też o osobistych prawach autorskich przysługujących twórcy, ustawodawca przewidział, że podlegają one ochronie na podstawie ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Różny jest jednak zakres tak przewidzianej ochrony.
Zgodnie z treścią art. 16 w/w aktu prawnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
- autorstwa utworu;
- oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że autorskie prawa osobiste są tak ściśle związane z osobą twórcy, że nie można się ich ani zrzec, ani zbyć – oczywiście takie ograniczenia nie występują w stosunku do autorskich praw majątkowych. Te bowiem mogą być bez problemu przedmiotem obrotu prawnego.
Ochrona autorskich praw osobistych została przewidziana w co prawda jednym, ale bardzo ważnym przepisie. Chodzi mianowicie o art. 78 Prawa autorskiego, zgodnie z którym, twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, osoby wyżej wymienione są uprawnione w tej samej kolejności do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych może również wystąpić stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.
Tak naprawdę dla prawno-autorskiej ochrony utworu nie ma znaczenia, w jaki sposób dokonujący naruszenia wszedł w jego posiadanie lub też, w jaki sposób utwór do niego dotarł. W procesie o ochronę dóbr osobistych, pozwany ma obowiązek wykazać, że jego działanie nie było bezprawne. Bezprawność działania, zgodnie z art. 81 ust. 1 Prawa autorskiego, wyłącza zgoda uprawnionego. Istnienia zgody uprawnionego ani jej zakresu nie domniemywa się.
Wybór właściwej formy i ustalenie treści środka służącego do usunięcia skutków naruszenia są uzależnione od okoliczności związanych z daną sprawą. W praktyce decydujący głos w takiej sytuacji ma oczywiście sąd, przed którym toczy się konkretne postępowanie. Podejmując decyzję w przedmiocie środka ochrony autorskich prawa osobistych uwzględnia on zakres i skutki naruszenia, a także zasięg publikacji powodującej naruszenie. Sąd może pod uwagę wziąć też długotrwałą, wieloletnią bezczynność powoda w podjęciu obrony swego prawa (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., sygn. akt IV CK 417/02).
Jednym z ciekawszych orzeczeń w omawianej materii jest wyrok SN z 22 października 1974 r. (sygn. akt II CR 406/74), w którym to Sąd ten zaznaczył, że w wypadku gdy względem twórcy, którego autorskie prawa majątkowe (dotyczy to także autorskich praw osobistych) zostały naruszone, ponoszą odpowiedzialność dwie osoby, z których jedna obowiązana jest jedynie wydać uzyskane korzyści, druga zaś, będąc winną naruszenia, poza wydaniem korzyści obowiązana jest również naprawić szkodę, istnieje po stronie każdej z tych osób odrębne zobowiązanie, niezależne od zobowiązania drugiej osoby.
