W projekcie nowelizacji ustawy wskazano kategorie zabytków, których wywiezienie z Polski na stałe będzie wymagało jednorazowego pozwolenia na ich stały wywóz za granicę. Chodzi np. o zabytki archeologiczne mające więcej niż 100 lat i wchodzące do zbiorów archeologicznych, a także fotografie, filmy oraz ich negatywy mające więcej niż 50 lat, o wartości większej niż 1.500 euro. Będą to także książki ponad stuletnie, o wartości przekraczającej 1.500 euro. Pozostałe zabytki będzie można wywozić bez takiego pozwolenia, ale tylko takie, które nie są wpisane do rejestru zabytków, nie wchodzą do zbiorów publicznych, nie znajdują się w inwentarzach muzealnych i kościelnych lub narodowym zasobie bibliotecznym. Pozwolenia na wywóz za granicę nie będą wymagać zabytki przywiezione do Polski z krajów Unii Europejskiej na okres nie dłuższy niż 3 lata. Jednorazowe pozwolenie na stały wywóz zabytku za granicę będzie wydawał minister kultury. Może odmówić, gdy zabytek będzie posiadał szczególną wartość dla dziedzictwa kulturowego.
Zasady czasowego wywozu zabytków za granicę nie zmienią się. Na takie przetransportowanie będzie potrzebne pozwolenie na czasowy wywóz zabytku za granicę. Będzie je wydawał wojewódzki konserwator zabytków i będzie mógł je cofnąć. W projekcie nowelizacji ustawy założono, że jeśli zabytek będzie wywożony bez pozwolenia, to straż graniczna lub służby celne będą mogły zażądać dokumentu potwierdzającego, że nie jest ono potrzebne. Takim dokumentem będzie np. wycena zabytku wykonana przez instytucję kultury wyspecjalizowaną w opiece nad zabytkami lub rzeczoznawcę ministra kultury. Jeżeli jednak przewożący nie przedstawi takiego dokumentu, to zabytek będzie można zatrzymać do dwóch miesięcy. Po tym czasie, jeśli zostanie stwierdzone, że wywóz nie wymagał jednak pozwolenia, właściciel lub posiadacz zabytku będzie mógł się ubiegać o odszkodowanie.
Ponadto nowe przepisy rozszerzają katalog form ochrony zabytków. Dodatkowo będą je chronić zapisy zawarte w decyzjach o: ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, warunkach zabudowy, zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej lub ustaleniu lokalizacji linii kolejowej. Dotychczas w aktualnie obowiązującym stanie prawnym zabytki chroniono przez: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Zgodnie z nowym prawem, obiekty znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków będą objęte ochroną na podstawie zapisów zawartych w: miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego i decyzjach o warunkach zabudowy.
