Zastosowanie tymczasowego aresztowania nie oznacza, że organ prowadzący postępowanie karne słusznie zastosował ten środek zapobiegawczy. Czasami zdarza się, że podejrzany lub oskarżony nie jest sprawcą przestępstwa i tym samym nie było podstaw do stosowania powyższej instytucji. Warto pamiętać, że w takiej sytuacji niesłusznie aresztowany może ubiegać się o odszkodowanie.
Zgodnie z treścią art. 552 i n. KPK, oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść. Dotyczy to także, jeżeli po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu. Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w w/w określonych warunkach. Najważniejszy jest jednak kolejny zapis, zgodnie z którym – odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2012 r. (sygn. akt II KK 296/11), warunkiem normatywnym dla przyznania stosownego odszkodowania i zadośćuczynienia jest jednak ustalenie "niewątpliwej niesłuszności" tego aresztowania. To z kolei wymaga najpierw analizy stosowania tymczasowego aresztowania w aspekcie przepisów rozdziału 28 KPK, a jeśli stosowanie tego środka zapobiegawczego nie naruszało tychże, to następnie dokonania, przez pryzmat ostatecznego rezultatu w tej sprawie, analizy całokształtu okoliczności aż do chwili rozstrzygnięcia wniosku o odszkodowanie przez sąd, ze szczególnym jednak uwzględnieniem okresu stosowania tymczasowego aresztowania. Sam fakt prawomocnego uniewinnienia nie ma zatem decydującego znaczenia dla przyjęcia "niewątpliwej niesłuszności" tymczasowego aresztowania. Niewątpliwie niesłuszne jest bowiem tylko takie tymczasowe aresztowanie, które spowodowało dolegliwość, której oskarżony (podejrzany) nie powinien był doznać w świetle całokształtu okoliczności, a więc i ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie, w której taki środek stosowano. Okres stosowania tymczasowego aresztowania w aspekcie wymogu rozpatrzenia sprawy w "rozsądnym terminie" jest oceniany w każdej sprawie zgodnie ze swoimi specyficznymi właściwościami; ciągłe aresztowanie może być usprawiedliwione, jeżeli specyficzne wskazania autentycznego wymagania interesu publicznego, przewyższają zasadę poszanowania wolności. Widać zatem, że kwestia uzyskania ewentualnego odszkodowania zawsze będzie zależeć od całokształtu okoliczności danej sprawy, a nie od samego faktu niesłusznego aresztowania – należy bowiem ustalić, czy takie aresztowanie było rzeczywiście niesłuszne. Jednocześnie sąd apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 24 kwietnia 2013 r. (sygn. akt II AKz 105/13) wskazał, że uprawnienie do wystąpienia z żądaniem, o jakim mowa w art. 552 § 4 KPK, powstaje w dacie zaprzestania stosowania tymczasowego aresztowania, co oznacza, iż dopuszczalne jest złożenie wniosku o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie przed uprawomocnieniem się orzeczenia kończącego postępowanie karne w sprawie, w której orzeczono ten środek zapobiegawczy, jeżeli nie jest on już stosowany. Żądanie odszkodowania za niesłuszne aresztowanie należy zgłosić w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zwolnienie zatrzymanego. Sąd okręgowy orzeka wyrokiem na rozprawie w składzie trzech sędziów – sprawy o odszkodowanie powinny być rozpoznawane w pierwszej kolejności. Postępowanie wolne jest od kosztów.
Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego aresztowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo zatrzymanie. Roszczenie o odszkodowanie przedawnia się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Bardzo ważną kwestią jest to, że w razie śmierci oskarżonego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utracił:
- należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie,
- stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania.
Wysokość odszkodowania jest sprawą indywidualną – w każdej sytuacji żądanie uprawnionego będzie zatem inne. Pamiętajmy jednak, że sytuacje zaistniałe po odzyskaniu wolności po niewątpliwie niesłusznym jej pozbawieniu mogą mieć wpływ na wysokość zasądzonego roszczenia tylko wówczas, gdy mają bezpośredni związek z pozbawieniem wolności, nie zaś z toczącym się postępowaniem czy charakterem stawianego zarzutu, nawet jeżeli postępowanie karne zakończone zostanie wyrokiem uniewinniającym.
