Zanim jednak przejdziemy do scharakteryzowania powyższej instytucji, skupmy się na zagadnieniu ubezwłasnowolnienia. Jest ono bowiem kluczowe dla określenia tego rodzaju podopiecznych. Ustawodawca przewiduje aż dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – częściowe oraz całkowite. Drugi przypadek powstaje, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego zaburzenia psychicznego (także alkoholizmu i narkomanii) dana osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Pamiętajmy przy tym, że ten rodzaj ubezwłasnowolnienia może dotyczyć wyłącznie osoby, która ukończyła 13 rok życia.
Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie podlega generalnie takim samym zasadom jak piecza prawna nad innymi osobami. Podstawową różnicą jest jednak krąg osób, które mogą sprawować opiekę w pierwszej kolejności. Zgodnie z treścią art. 176 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż – jego ojciec lub matka. Pamiętajmy też, że fakt ustanowienia ubezwłasnowolnienia całkowitego przez sąd nie przesądza o automatycznym powstaniu instytucji opieki, piecza pojawia się bowiem zawsze na skutek orzeczenia sądu opiekuńczego. Oznacza to, że sąd musi zostać poinformowany o potrzebie ustanowienia tej instytucji. W tym celu należy złożyć wniosek o ustanowienie opiekuna prawnego. Pismo powinno zostać złożone do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sądu opiekuńczego miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy. W wypadkach nagłych sąd opiekuńczy wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy.
Pamiętajmy, że pierwszeństwo do objęcia stanowiska opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ma tak naprawdę najbliższa rodzina. Ustawodawca przewidział jednak od tej zasady pewne wyjątki – nie może być ustanowiona opiekunem osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została pozbawiona praw publicznych. Opiekunem małoletniego nie może być ustanowiona także osoba, która została pozbawiona władzy rodzicielskiej albo skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, albo osoba, wobec której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Nie może być ustanowiony opiekunem wreszcie i ten, w stosunku do kogo zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna.
Objęcie opieki następuje przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym. Od tej pory też opiekun powinien objąć swe obowiązki niezwłocznie. Ogólna zasada wyrażona w art. 154 KRiO głosi, że opiekun obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny. Jak podkreśla Sąd Najwyższy, ocena należytego wykonywania przez opiekuna jego obowiązków wyłącznie pod kątem zaspokojenia bieżących potrzeb podopiecznego (w szczególności w zakresie jego utrzymania) jest jednak niewystarczająca. Nie uwzględnia ona bowiem wszystkich aspektów rozwoju dziecka i nie bierze pod uwagę wszystkich okoliczności jego sytuacji, pomijając momenty wychowawczego oddziaływania (por. postanowienie SN z 6.01.1975 r. sygn. akt III CRN 440/74).
Opiekun sprawuje pieczę w dwóch sferach podopiecznego – nad jego osobą oraz majątkiem. Pamiętajmy jednak, że nie może podejmować czynności w tym zakresie w sposób dobrowolny i całkowicie swobodny, dotyczy to szczególnie czynności przekraczających zwykły zarząd, a więc o dużym znaczeniu dla ubezwłasnowolnionego. Tym samym opiekun musi podlegać specjalnemu nadzorowi, który jest wykonywany przez sąd opiekuńczy. Zgodnie z art. 156 KRiO, opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego. Dla przykładu taką "ważniejszą sprawą" dotyczącą osoby małoletniego jest w rozumieniu powyższego przepisu może być wyrażenie lub odmowa wyrażenia zgody przez opiekuna na uznanie dziecka.
Jednym z pierwszych obowiązków ustanowionego opiekuna jest sporządzenie inwentarza majątku osoby pozostającej pod opieką i przedstawienie go sądowi opiekuńczemu. Sąd opiekuńczy może jednak zwolnić opiekuna od obowiązku sporządzenia inwentarza, jeżeli majątek jest nieznaczny.
Sprawowanie pieczy prawnej może mieć charakter odpłatny lub darmowy, zależy to jednak wyłącznie od woli opiekuna. Sąd opiekuńczy przyzna opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej. Wynagrodzenia nie przyznaje się jednak, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki jest związane z pełnieniem funkcji rodziny zastępczej albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej.
Powołanie opiekuna dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie może nie mieć w ogóle miejsca, jeśli tylko osoba taka pozostaje pod władzą rodzicielską, a przecież taka sytuacja jest najczęściej spotykana w odniesieniu do osób ubezwłasnowolnionych całkowicie. Niemniej jednak, jeśli dojdzie już do ustanowienia pieczy prawnej, to musimy być świadomi, że nie jest ona instytucją bezterminową. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje bowiem z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe. Dodatkowo z ważnych powodów sąd opiekuńczy może na żądanie opiekuna zwolnić go z opieki – nie oznacza to jednak wygaśnięcia instytucji opieki. Zmieni się tak naprawdę jedynie osoba sprawująca pieczę. Sąd opiekuńczy zwolni opiekuna, jeżeli z powodu przeszkód faktycznych lub prawnych opiekun jest niezdolny do sprawowania opieki albo dopuszcza się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro pozostającego pod opieką. Pamiętajmy przy tym, że jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowił inaczej, opiekun obowiązany jest prowadzić nadal pilne sprawy związane z opieką aż do czasu jej objęcia przez nowego opiekuna.
