Aktualny stan prawny obejmował szereg regulacji znajdujących się w kilku odrębnych aktach prawnych takich jak ustawa o pomocy społecznej lub kodeks rodzinny i opiekuńczy. Obowiązujące normy prawne cechowała znaczna ogólność, co w praktyce powodowało powstawanie licznych wątpliwości interpretacyjnych i skutkowało niejednolitą praktyką postępowania w ramach opieki zastępczej na różnych obszarach kraju. Brak spójności w interpretacji przepisów przysparza wielu rodzinom zastępczym praktycznych problemów w sprawowaniu opieki nad dziećmi, a ponadto nie zachęca rodzin, które mogłyby starać się o status rodzin zastępczych, do podjęcia się obowiązków związanym z opieką nad dziećmi. Podstawowe zasady dotyczące systemu rodzinnej opieki nad dzieckiem są zawarte w ustawie z dnia 12 marca 2004 roku o opiece oraz w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 25 lutego 1964 r.. Pewne ogólne uregulowania pomocnicze, ogólne zasady oraz przepisy szczegółowe zawarte są w szeregu innych aktów prawnych – np. Kodeks Cywilny, Kodeks Postępowania Administracyjnego, Kodeks Postępowania Cywilnego, ustawa o samorządzie powiatowym.
Zakres ustawy określony w art. 1 wyznacza pięć obszarów objętych regulacją wynikające z istoty samej ustawy, ale także z praktycznej potrzeby jednoznacznego określenia praw i obowiązków dzieci oraz rodziców zastępczych. Natomiast definicje zawarte w art.2 służą ujednoliceniu terminologicznemu sformułowań użytych w ustawie, a jednocześnie funkcjonujących obecnie jednak w różnych pojęciowo znaczeniach. Zdecydowano się na zdefiniowanie rodzinnej opieki zastępczej z podkreśleniem jej tymczasowego charakteru wynikającego z konstrukcji prawnej, która zakłada określony czas trwania rodzinnej opieki zastępczej. Dziecko umieszczone w takiej opiece powinno, z zasady wrócić albo do rodziny biologicznej albo, jeśli nie jest to możliwe, powinno trafić do adopcji, która zapewnia mu trwałe, rodzinne i stabilne środowisko wychowawcze. Wprowadzenie definicji rodzinnej opieki zastępczej ma doprecyzować, czym są rodziny zastępcze oraz kiedy i jak mają być ustanawiane.
Wyznaczone przez art. 3 zasady sprawowania rodzinnej opieki zastępczej zawierają naczelną zasadę kierowania się dobrem dziecka. W ten sposób nawiązano do ugruntowanej i mającej wspaniałe tradycje zasady, która nakazuje wszelkie podejmowane działania analizować pod kątem efektu, jakie przyniosą w pierwszej kolejności dla dziecka. Ponieważ Państwo musi kłaść nacisk na dobro i interes jednostki, czyli na interes konkretnego dziecka, obowiązkiem władzy publicznej będzie więc zawsze zapewnienie mu możliwości wychowywania się w rodzinie biologicznej, a gdy ta nie jest w stanie zapewnić mu opieki, w rodzinnych formach opieki. Z zasady tej wynika również obowiązek państwa zapewnienia pomocy rodzinie poprzez podejmowanie działań na rzecz powrotu dziecka, nad którym sprawowana jest rodzinna opieka zastępcza do rodziny biologicznej. W projekcie działania te zostały uszczegółowione poprzez dodanie zasad, na których ma polegać ta pomoc.
W ustawie utrzymano w art. 4 dotychczasowy zasadniczy podział form rodzinnej opieki zastępczej na rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka. Nowością tego rozwiązania jest natomiast wprowadzenie nowej formy, jaką są rodzinne domy dziecka. Generalna zasada wyrażona w art. 5 wyraża zasadę współpracy pomiędzy rodzicami zastępczymi a, przedstawicielami władzy publicznej w zakresie zadań określonych w projekcie. Oparta jest na partnerstwie i wzajemnym poszanowaniu. Zapis ten ma na celu wyznaczenie partnerskich relacji pomiędzy tymi dwoma podmiotami, z pominięciem wszelkich tendencji władczych z którejkolwiek strony.
Ponadto ustawa nakłada na gminą w zakresie wskazanym dla powiatu obowiązki odnośnie spokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych. Rozdzielenie kompetencji pomiędzy gminę i powiat w zakresie wskazanym w ustawie ma na celu powierzenie całości spraw związanych z rodzinami zastępczymi spokrewnionymi gminie, a powiatom pozostawienie kwestii dotyczących rodzin zastępczych niespokrewnionych. Zmiana taka w pierwszej kolejności ma na celu zwiększenie „profesjonalizacji” rodzin zastępczych niespokrewnionych. Ustawa zakłada przeniesienie spraw organizacyjnych związanych z opieką zastępczą w rodzinach spokrewnionych do gmin i OPS. przy jednoczesnym pozostawieniu specjalistycznej pomocy i wsparciu jednostek powiatowych Podstawowym też zadaniem OPS będzie praca z rodziną biologiczną dziecka umieszczonego w rodzinnej opiece zastępczej na rzecz jego powrotu do rodziny biologicznej.
Przyjęcie nowych rozwiązań pozwoli na udzielenie rodzinie biologicznej, która nie zapewnia dziecku opieki, szybkiej i skutecznej pomocy, tak by dziecko mogło do niej wrócić. Gdy jednak pomimo udzielonej odpowiedniej pomocy rodzina biologiczna nie jest w stanie zapewnić dziecku odpowiedniej opieki, a jego dobro jest w tej rodzinie zagrożone, koniecznym jest podjęcie działań przez Państwo. Rodziny zastępcze jako forma opieki niewątpliwe rodzinna, a ponadto posiadająca cechy trwałości i stabilności, mogą zastępować rodzinę biologiczną, gdy nie ma perspektyw opieki rodziny biologicznej dla dziecka lub adopcji. Z zasady dziecko nie powinno być umieszczane w placówka opiekuńczo-wychowawczych innych niż rodzinne, gdyż instytucje te nie są w stanie zaspokoić podstawowego prawa dziecka, jakim jest wychowanie w rodzinie. W związku z powyższym władza publiczna powinna starać się pozyskiwać rodzinne formy opieki nad dzieckiem dla każdego dziecka umieszczonego w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
