Zasady funkcjonowania takich organizacji określa Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010r., Nr 234, poz. 1536 ze zm.).
O status organizacji pożytku publicznego (OPP) mogą ubiegać się:
- organizacje pozarządowe, czyli, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia,
- osoby prawne i jednostki organizacyjne kościoła katolickiego, innych kościołów i związków wyznaniowych, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego, np. archidiecezje, parafie, Caritas diecezji,
- spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów Ustawy z dnia 25 czerwca 2010r. o sporcie (Dz. U. z 2010r., Nr 127, poz. 857, ze zm.), które nie działają w celu osiągnięcia zysku, przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.
OPP może zostać podmiot, który:
- prowadzi działalność pożytku publicznego nieprzerwanie, przez co najmniej 2 lata,
- adresuje tę działalność do ogółu społeczności lub określonej grupy, pod warunkiem, że grupa ta jest wyodrębniona ze względu na szczególnie trudną sytuację życiową lub materialną w stosunku do społeczeństwa,
- prowadzi działalność gospodarczą wyłącznie jako dodatkową w stosunku do działalności pożytku publicznego,
- cały dochód organizacji przeznacza na działalność pożytku publicznego,
- ma statutowy kolegialny organ kontroli lub nadzoru, odrębny od organu zarządzającego i niepodlegający mu w zakresie wykonywania kontroli wewnętrznej lub nadzoru, przy czym osoby w nim zasiadające muszą spełniać określone kryteria dotyczące, m.in. niekaralności za przestępstwa umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwa skarbowe,
- zapewnia przejrzystość działania organizacji i wewnętrzną kontrolę oraz zabezpieczy się przed wyprowadzaniem majątku z organizacji – odpowiednie zapisy w postaci zakazu udzielania pożyczek, wykorzystywania majątku organizacji czy zakupu towarów od członków organizacji lub ich krewnych powinny być umieszczone w statucie (lub innym akty wewnętrznym, jeśli organizacja ubiegająca się o status OPP działa na podstawie innych dokumentów),
- jest zarejestrowany w Krajowym Rejestrze Sądowym.
O status OPP nie mogą ubiegać się przede wszystkim podmioty, które należą do sektora finansów publicznych (np. państwowe szkoły wyższe czy samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej) oraz takie, które działają w celu osiągnięcia zysku. Spośród organizacji pozarządowych o status ten nie mogą się starać partie polityczne, związki zawodowe i organizacje pracodawców, samorządy zawodowe, fundacje utworzone przez partie polityczne a także spółdzielnie socjalne.
Posiadanie przez organizację statusu organizacji pożytku publicznego nakłada na nią obowiązki sprawozdawczości, aby wszyscy zainteresowani mogli uzyskać informacje, na co wydane zostały pieniądze przekazywane przez darczyńców.
OPP poddana jest szczególnemu nadzorowi Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Musi ona sporządzać i upubliczniać roczne sprawozdania z działalności (merytoryczne i finansowe), które składa Ministrowi Pracy i Polityki Społecznej oraz do KRS. Z dniem 3 listopada 2011r. zniesiony zostanie obowiązek przesyłania sprawozdań finansowych i merytorycznych w wersji papierowej. Od tej pory OPP będą zamieszczać swoje sprawozdania na stronie internetowej Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Z kolei od 1 stycznia 2013r. organizacje, których przychód nie przekroczył 100 000 zł w danym roku, będą mogły zamieszczać na tej stronie internetowej sprawozdanie merytoryczne z w uproszczonej formie.
Posiadanie statusu organizacji pożytku publicznego wiąże się z różnymi uprawnieniami. Najbardziej znanym przywilejem jest oczywiście możliwość korzystania z odpisu 1% podatku od osób fizycznych.
Ponadto przysługują jej, na zasadach określonych w przepisach odrębnych, zwolnienia od podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej i opłat sądowych. Przysługują jej też preferencje przy nabywaniu prawa użytkowania nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Może korzystać z pomocy poborowych, odbywających służbę zastępczą oraz angażować do prowadzenia zbiórek publicznych małoletnich poniżej 16 lat. Ma także prawo do nieodpłatnego informowania o swojej działalności w publicznym radiu i telewizji. Wymienione przywileje stosuje się wobec organizacji i prowadzonej przez nią działalności pożytku publicznego. Jeśli OPP prowadzi działalność gospodarczą, stosuje się wówczas takie same zasady, jak wobec innych organizacji pozarządowych, nieposiadających statusu organizacji pożytku publicznego.
Wykaz organizacji pożytku publicznego można znaleźć na stronie pozytek.ngo.pl lub stronie
Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.
