Ubezwłasnowolnienie całkowite
Każdy kto ukończył trzynaście lat może być ubezwłasnowolniony całkowicie, jeśli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Wówczas, dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Z kolei każda osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych – w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Ustawodawca przewidział zatem, że osoba która została częściowo ubezwłasnowolniona posiada rozeznanie, aby być samodzielnym podmiotem licznych spraw z zakresu obrotu cywilnoprawnego i stroną stosunków cywilnoprawnych. Można przez to rozumieć, że osoby ubezwłasnowolnione częściowo są zdolne do konkretnych rozstrzygnięć zarówno prawnych, jak i faktycznych.
Zważywszy na zbliżające się wybory do Parlamentu Europejskiego 2014, należy przypomnieć iż zgodnie z prawem wyborczym, oba rodzaje ubezwłasnowolnienia wywierają identyczny skutek prawny, mianowicie prowadzą do pozbawienia czynnego i biernego prawa wyborczego. W myśl przepisu art. 62 ust. 2 Konstytucji RP, prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych. Jak wskazał Rzecznik Praw Obywatelskich – we wniosku o podjęcie inicjatywy ustawodawczej do Premiera, sąd nie przeprowadza osobnego postępowania w zakresie skutków orzeczenia oddziaływujących na pozbawienie osoby praw wyborczych. W praktyce oznacza to, że po uprawomocnieniu się decyzji o ubezwłasnowolnieniu – zarówno całkowitym, jak i częściowym, sąd przekazuje odpowiednie zawiadomienie do organu prowadzącego rejestr wyborców o skreślenie z niego ubezwłasnowolnionej osoby. Jest to jedynie czynność techniczna i obywatelowi w takim przypadku nie przysługuje środek odwoławczy.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, z uwagi na zbliżający się w latach 2014-2015 cykl czterech elekcji w Rzeczypospolitej i trwającego wciąż stanu dyskryminacji licznej grupy osób ubezwłasnowolnionych – niezbędne jest podjęcie pilnych działań legislacyjnych. W opinii RPO – wskazany powyżej przepis Konstytucji nie stoi na przeszkodzie niezwłocznej zmiany przepisu art. 10 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 2 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy w zakresie, w jakim pozbawia on prawa wybierania posłów do Parlamentu Europejskiego osoby ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu.
